Organy firmy Orgelbau Anstalt A. Terletzki, Jnh. Ed. Wittek, Elbing zbudowane w 1903 roku. Instrument powstał bezpośrednio po zbudowaniu świątyni, znajdującej się wtedy jeszcze poza obszarem miasta Elbląga, w tzw. kolonii Pangritza. Instrument otrzymał 16 głosów podzielonych na dwie sekcje manuałowe oraz jedną pedałową.
Dyspozycja instrumentu jest typowym założeniem firmy Wittek z przełomu wieków XIX i XX. Organy tej firmy nie miały jeszcze połączeń oktawowych, które zaczęto stosować dopiero ok. dwa lata później. W stosunku do instrumentów późniejszych, w których zazwyczaj w głównym manuale znajdował się pryncypałowy głos 4', a w pobocznym fletowy, instrumenty z pierwszych lat XX wieku miały jeszcze głos fletowy 4' w manuale głównym. Mikstura typu kornetowego. Głosy Gamba 8' i Concertflöte 8' mają wspólną najniższą oktawę. Piszczałki ustawione są na trzech wiatrownicach typu stożkowego, które znajdują się na dwóch kondygnacjach. Na poziomie posadzki znajduje się wiatrownica manuału II, a głębiej wiatrownica pedału. Wyżej posadowiona jest wiatrownica manuału I. Traktura czysto pneumatyczna. Stół gry wolnostojący. Prospekt organów jest katalogowym projektem firmy Wittek. Identyczne wręcz można spotkać w kościele św. Leona w Gołdapi, kościele św. Jakuba w Tolkmicku (1902, 20 głosów) i kościele ewangelicko-augsburskim w Toruniu (1904, 13 głosów).
Dzielnica „Pangritz Kolonie” została w styczniu 1945 roku dość szybko zajęta przez Armię Czerwoną, co nie doprowadziło do większych zniszczeń. Początkowo kościół pozostawał nietknięty. Dopiero po pewnym czasie od zajęcia całego Elbląga do kościoła wtargneli czerwonoarmiści i dokonali dewastacji. W 1946 roku uruchomienie i naprawę instrumentu wykonała firma Stefana Truszczyńskiego. Kolejnego kapitalnego remontu organy wymagały pod koniec lat 70. XX wieku. Ówczesny administrator parafii, ks. kan. Aleksander Iwanicki, nawiązał kontakt z zakłądem organmistrzowskim Tadeusza Rajkowskiego z Włocławka. W przedstawionym przez Rajkowskiego kosztorysie, obok czyszczenia aparatu brzmieniowego oraz wszystkich mechanizmów, zaproponowano, aby instrument rozbudować. Na specjalnie dobudowanych wiatrownicach miałyby stanąć następujące głosy:
Manuał I | Manuał II |
Kwinta 2 2/3' | Róg nocny 2' |
Pryncypał 2' | Kwinta 1 1/3' |
Szarf 3x 1/2' |
Wiązałoby się to z przebudową kontuaru oraz montażem nowego, mocniejszego silnika. Całość prac wyceniono na 130 tysięcy ówczesnych złotych. Na szczęście kosztorys ten anulowano. Wkrótce potem sporządzono umowę, która zakładała remont istniejącej materii. Składało się na to m.in. gruntowne czyszczenie, zabezpieczenie przed drewnojadami, renowacja wiatrownic, wymiana wszystkich mieszków (planowano sprowadzenie specjalnej skóry z RFN), renowacja miecha oraz gruntowne strojenie. Całość kosztować miała 120 tysięcy złotych.
Rajkowski miał wykonać swoją pracę do 1981 roku. W tym samym roku mgr Marian Dorawa założył kartę konserwatorską instrumentu.
Kolejny remont odbył się w pierwszej połowie lat 90. Przeprowadził go Andrzej Kowalewski z Braniewa, a jego szczegóły pozostają nieznane.
Po klilkunastu latach organy były w bardzo złym stanie technicznym. Instrument został silnie zaatakowany przez drewnojady, wiele głosów pozostawało rozstrojonych, a przez brak jakiegokolwiek serwisu i przeglądów traktura oraz inne części organów zaczęły wykazywać usterki. Mimo to organy były nadal używane do celów liturgicznych.
Do kapitalnego remontu przystąpiła firma Nawrot i Synowie z Wronek. Demontażu większości części instrumentu dokonano we wrześniu 2015 roku. W międzyczasie szafa organowa została gruntowanie wyremontowana (stan przed renowacją był bardzo zły z powodu silnego zarobaczenia). Zostały odrestaurowane wszystkie części instrumentu: piszczałki, wiatrownice (wymiana wszystkich mieszków), stół gry. Podczas prac usunięto nieoryginalny aparat tremola, który znajdując się na głównym kanale swoim działaniem wpływał na cały instrument. Częściowo została zachowana oryginalna traktura, składająca się z mosiężnych i ołowianych rurek. Nowe wykonane są z igielitu. Wymieniono silnik elektryczny, a stary, zabytkowy miech magazynowy zostąpiono pływakowym. Warto jednak zaznaczyć, że zabezpieczone części starego miecha pozostawiono w wieży, w celu ewentualnego powrotu do wersji z miechem magazynowym. Niestety, nie zostały wymienione piszczałki prospektowe instrumentu będące różnej proweniencji i w różnym stanie (wiele egzemplarzy, pomimo starań, ma ślady po wygięciach). Wymieniono klawiatury manuałowe z plastikowymi okładzinami, zupełnie odbiegające formą od zdemontowanych oryginałów. Prace zakończono na początku maja 2017 r. Od 2023 roku instrument wykorzystywany jest podczas koncertów w ramach Elbląskiego Festiwalu Organowego. Od tego też czasu instrumentem opiekuje się organmistrz Jakub Wszołek z Gdańska.
Obecnie organy są w dobrym stanie technicznym. Głównym problemem jest zbyt niskie ciśnienie instrumentu i zbyt wysoki strój, co rzutuje na brzmienie i pracę instrumentu. Regulacji wymaga repetycja traktury, zawieszające się poszczególne dźwięki oraz intonacja kornetowej mikstury, w szczególności wybijającego się chóru tercjowego. Wydaje się zasadnym powrót do starego typu miecha magazynowego. Nowy, pływakowy, ma tendencje do podawania niedostatecznej ilości powietrza przy grze w tutti. Dużym problemem jest także obecna intonacja poszczególnych rejestrów, w szczególności głosów: Gamba 8', Concertflöte 8' czy Geigen Principal 8'.
Skala manuałów: C-f3; skala pedału: C-d1.
Manuał I | Manuał II | Pedał |
---|---|---|
1. Concertflöte 8' | 1. Dolce 8' | 1. Subbass 16' |
2. Gamba 8' | 2. Salicional 8' | 2. Principalbass 16' |
3. Gedackt 8' | 3. Hohflöte 8' | 3. Octavbass 8' |
4. Principal 8' | 4. Geigen principal 8' | |
5. Bordun 16' | 5. Flaut travers 4' | |
6. Rohrflöte 4' | ||
7. Octave 4' | ||
8. Mixtur 2-4 fach |
Powyższy artykuł został uznany przez Redakcję jako wzorcowy. Jest to szczególne wyróżnienie dla profesjonalnych opisów instrumentów: opartych o bogatą bibliografię oraz wizję lokalną, posiadających wyczerpujący i ciekawy opis, udokumentowanych zdjęciami w wysokiej rozdzielczości oraz powstałych z dbałością o szczegóły. Opis posiadający to wyróżnienie jest wzorem dla wszystkich innych i powinien być przez nie naśladowany. Potwierdza również wiedzę i umiejętności autora w zakresie analizy budowy instrumentu.
Bartosz Skop, lista instrumentów wybudowanych przez firmę Terletzki - Wittek (w przygotowaniu)
Janusz Hochleitner, Dzieje kościoła i parafii św. Wojciecha w Elblągu, Elbląg 2009
Werner Renkewitz, Jan Janca, Hermann Fischer, Geschichte der Orgelbaukunst in Ost- und Westpreußen von 1333 bis 1944, Bd. II.2, Köln 2015, s. 365, 366.
Mieczysław Józefczyk, Elbląg i okolice 1937-1956, Elbląg 1998, s. 89, 122, 123.
Archiwum firmy Tadeusza Rajkowskiego
Rozmowa z organmistrzem Romanem Nawrotem
Oględziny własne
Ostatnia modyfikacja: 2024-08-16 19:49:21