Bazylika Metropolitalna Wniebowzięcia NMP (Архікафедральна базиліка Успіння Пресвятої Діви Марії) Lwów (Львів) (Львівська область)

I. Historia

Dzisiejszą archikatedrę rozpoczęto budować prawdopodobnie w 1356 r., a zakończono dopiero w 1492 r. Pierwsza wzmianka o organach pochodzi z roku 1402. Wówczas abp Jakub Strepa podczas ustanawiania nieszporów odprawianych przez wikariusza w katedrze zaznaczył, że uczniowie szkoły katedralnej mają śpiewać Salve Regina lub antyfonę z Pieśni nad Pieśniami i modlitwę Da pace Domine przy muzyce organowej w każdą niedzielę. Instrument znajdował się przypuszczalnie w dzisiejszym prezbiterium, gdyż ono jako jedyne było wówczas ukończone. Organy te przetrwały zapewne do 1510 r., kiedy radni ufundowali nowy instrument. Wiadomo to dzięki pracy Stanisława Zajączkowskiego z 1924 r., który na podstawie dostępnych wówczas archiwaliów napisał: Nawa główna kończyła się przedsionkiem, nad którym wznosił się chór zbudowany przez Blechera w 1493 r. Mieściły się na nim organy ufundowane przez mieszczan w 1510 r. a odnawiane później w 1598 i 1625 r. Wedle relacji Thulliego, przechowanej u Zachariasiewicza, organów były dwa Regestra, iedne nad Stallami Radzieckiemi [stalle należące do rajców miejskich – przyp. aut.], drugie nad Ławniczemi, między temi była pozytywka. Okna, które jest dziś w murze nad chórem muzycznym, przedtem nie było. O renowacji instrumentu w 1598 r. wzmiankę można znaleźć w Kronice Zimorowicza z XVII w., wydanej w roku 1899: Organum pneumaticum, ante annos octuaginta tres in aede metropolitana fabrefactum iamque usu assiduo sibilum et absonum, curatores templi renovari curavere (Organy pneumatyczne, wykonane w katedrze osiemdziesiąt trzy lata temu, a z powodu ciągłego użytkowania wydające już świsty i nieczysty dźwięk, zostały odnowione przez patronów świątyni). Bp Tomasz Pirawski w swoim Relatio status Almae Archidioecesis Leopoliensis opisuje obowiązki kantora oraz, co ciekawe, wspomina, że Organicum ut vocant instrumentum unicum habuit ecclesia, nunc sumptibus famati Mathiae Iaslikowski alio aucta est. (Kościół miał tylko jeden instrument organowy, lecz dzięki funduszom Mateusza Jaśklikowskiego został wzbogacony o drugi). Ta informacja sugeruje więc, że od ok. 1620 r. w katedrze istniał drugi instrument. Mógł on się znajdować np. w prezbiterium, ze względu na to, że kanonicy katedralni aż do II wojny światowej odprawiali tam różne nabożeństwa z udziałem chóru, więc istnienie tam instrumentu jest w pełni logiczne. Niestety, jest to jedyna wzmianka na temat tego, że w katedrze mógł być drugi instrument, lecz patrząc na to, że bp Pirawski widział katedrę i miał dostęp do części dokumentów, które obecnie nie istnieją lub zaginęły, należy uznawać tę informację za wiarygodną. W 1659 r. pojawiły się nowe organy autorstwa Stanisława Gąsaczyńskiego, fundacji abp. Jana Tarnowskiego (cynę na piszczałki dostarczył magistrat Lwowa).

W roku 1760 arcybiskupem lwowskim obrządku łacińskiego został dotychczasowy biskup przemyski Wacław Hieronim Sierakowski. Nowy ordynariusz przystąpił niezwłocznie do restauracji katedry, która była w opłakanym stanie. Przebudową kierował Piotr Polejowski. W księdze robót pod datą 6 września 1771 r. znajdziemy informację o tym, że za rozbiórkę organów zapłacono Szatkowskiemu 108 zł. Przebudowa katedry zakończyła się w zasadzie w 1780 r. (zmarł wówczas 80-letni abp Sierakowski), jednak od roku 1771 do 1839 nie posiadamy niestety informacji na temat organów katedralnych. W 1831 r. wykonywano prace przy emporze organowej, jednak ta podczas egzekwii za duszę Franciszka Józefa (1835 r.) runęła.

„Gazeta Lwowska” z 2 lutego 1839 r. podaje informację, że Organmistrz Ducheński z Krakowa, osiadły tu od lat kilku, zasługuje na zaletne wspomnienie. Zrobione przezeń nowe organy w kościele OO. Franciszkanów, przy ozdobnej powierzchowności i prostym mechanizmie wydają pełne i miłe tony. On to także naprawił, a w części przerobił stare do użycia niezdatne organy w tutejszym kościele jezuickim. Teraz robi nowe wielkie organy dla tutejszego kościoła katedralnego, o 28. rejestrach. M. hr. Dzieduszycki podaje w swoim opracowaniu dotyczącym katedry łacińskiej, że W 1839 sprawił ówczesny kustosz katedralny a późniejszy jej proboszcz Jakub Bem (stryj znanego jenerała) istniejące dotąd organy o 2 klawiaturach a 25 rejestrach¹, z których przypada 6 na pedał. Wykonał je za 5800 złr. ówczesnej konwencyjnej monety lwowski artysta Roman Ducheński. Budowniczy wykonywał jakieś prace przy instrumencie w 1858 r., lecz nie znamy ich zakresu. Kolejnej przebudowy dokonał Ignacy Żebrowski w latach 80. XIX w. (pomiędzy 1881 a 1888 r.). Na części piszczałek autorstwa Ducheńskiego znajduje się napis Pozitiv (lub Pozytyw), przez co można sądzić, że jedna z sekcji (manuał II?) nosiła właśnie taką nazwę.

W połowie lat 90. XIX w. kapituła katedralna podjęła decyzję o kolejnej renowacji instrumentu. Organy miały wówczas 50 lat, były w dobrym stanie. W literaturze można spotkać się z przypisywaniem autorstwa instrumentu zarówno Ducheńskiemu z datą 1839, jak i Janowi Śliwińskiemu wraz z rokiem 1899. Nie jest to mylne, gdyż Śliwiński w zasadzie wykonał nowy instrument, używając część głosów Ducheńskiego i Żebrowskiego. Podczas prac głównej zmiany dokonano poprzez wykonanie obecnego prospektu, który odsłonił okno w fasadzie świątyni. Śliwiński nadał organom charakterystyczne dla epoki romantyczne brzmienie oraz pomniejszył instrument do 23 głosów obsługiwanych przez trakturę mechaniczną.

Po wojnie katedra łacińska (poza kościołem św. Antoniego) była jedynym nieprzerwanie czynnym z 46 świątyń Lwowa kościołem rzymskokatolickim oraz jednym z 12 czynnych na terenie dzisiejszej Ukrainy zachodniej. Po wojnie administratorem parafii był o. Rafał Kiernicki, który bardzo troszczył się o muzykę sakralną w katedrze. W 1971 r. został założony działający nieprzerwanie Chór Katedry Lwowskiej, a w 1976 r. Romuald Jermak z Rygi przebudował organy. Z dzisiejszego punktu widzenia były to prace dewastatorskie, jednak w ówczesnej sytuacji politycznej, gospodarczej i ekonomicznej tej części Europy nie było mowy o jakimkolwiek fachowym i rzetelnym remoncie. Jermak usunął szafę ekspresyjną manuału II, dodał nowe rzędy piszczałek² (nie przebudowywano jednak kontuaru, przez co w niektórych głosach zamiast jednej odzywały się po dwie piszczałki) oraz trzychórowy głos Kornet w manuale I, włączany za pomocą rejestru oznaczonego oryginalnie jako „Dzwonek” i obsługiwanego trakturą pneumatyczną. Prace miały przyczynić się do osiągnięcia mocnego brzmienia instrumentu. W 2018 r. część piszczałek dodanych przez Jermaka przeniesiono z powrotem do pozytywu w prezbiterium.

W 2021 r. zapadła decyzja o remoncie organów głównych. Prace wykonał Zakład Organmistrzowski „Ars Organum” Adama Olejnika przy udziale Instytutu Polonika. Przy demontażu szafy organowej w celu jej konserwacji znaleziono karteczkę o następującej treści:

Ci co ten organ stawiali, ku wiecznej pamięci tu się podpisali!!
Lwów 10 sierpnia 1899
Julian Reimann, Franciszek Buczak, Antoni Bar, Boruszewicz Jan, Lakiernictwo [?] Henryk Bursztyn

Organy w pełni zagrały podczas cyklu koncertów organizowanych w ramach Tygodnia Kultury Chrześcijańskiej, lecz były już wcześniej używane od czasu odpustu, tj. 15 sierpnia 2024 r.
W trakcie renowacji przywrócono instrumentowi jego brzmienie sprzed przebudowy przez Jermaka w II poł. XX w. Poza tym:

• Odrestaurowano wszystkie piszczałki nadające sie do użytku, pozostałe wymieniono na nowe;
• Dokonano reparacji miechów i całego systemu powietrznego instrumentu;
• Poddano szafę konserwacji wraz z przywróceniem pierwotnych złoceń detali prospektu;
• Zrekonstruowano szafę ekspresyjną manuału II;
• Wyczyszczono cały instrument.

Obecnie instrument należy do najlepiej zachowanych zabytkowych organów na terenie Ukrainy.

II. Opis instrumentu

1. Prospekt

Prospekt neogotycki, dwuczłonowy. W każdym z członów pola piszczałkowe ujęte wimpergami. Od wewnętrznej strony wysokie wieże zamknięte ostrosłupami ze złoconą dekoracją snycerską. W prospekcie łącznie jest 76 piszczałek (40 grających i 36 niemych). Szafa północna zawiera sekcje obu manuałów, w szafie południowej sekcja pedału. Na piszczałkach dźwięku C inskrypcje:
a) w szafie północnej:
Zrobione we Fabryce Jana Sliwinskiego we Lwowie Wykonał Franciszek Winiarski 1899 Roku 5 miesiąca C
b) w szafie południowej:
Zrobione we Fabryce Jana Sliwinskiego we Lwowie wykonał Franciszek Winiarski 1899 Roku C

2. Stół gry i traktura
Stół gry umieszczony przed szafą północną. Wyposażony w dwa manuały o skali C–f³ (54 klawisze) i klawiaturę pedałową o skali C–c¹ (25 klawiszy). Po bokach klawiatur dźwignie rejestrowe. Tabliczki porcelanowe oznaczono odpowiednimi kolorami wskazującymi na przynależność głosów do odpowiednich sekcji, tj. białe – man. I, pomarańczowe – man. II, zielone – pedał. Wewnątrz stołu gry inskrypcja:
Lwów 30. czerwca 1899 Jan Borusiewicz
Traktura mechaniczna, wiatrownice stożkowe.

3. System powietrzny
Powietrze dostarczane za pomocą dwóch miechów magazynowych autorstwa Jana Śliwińskiego poprzez kanały powietrzne do odpowiednich sekcji. Pod podłogą chóru niewielkie miechy, które wyrównują ciśnienie powietrza przed dotarciem do szafy północnej.

4. Charakterystyka poszczególnych głosów (według oryginalnej dyspozycji)

MANUAŁ I

• Principal 8’ – głos metalowy o 54 piszczałkach. 20 piszczałek w prospekcie, pozostałe 34 (gis–f³) na wiatrownicy w szafie organowej
• Amabilis 8’ – wszystkie 54 piszczałki tego głosu drewniane, otwarte
• Portunal 8’ – 54 piszczałki drewniane, otwarte
• Salicional 8’ – piszczałki metalowe, otwarte
• Unda maris 8’ – wszystkie 54 piszczałki metalowe, otwarte
• Octava 4’ – otwarte piszczałki metalowe³
• Flauto minor 4’ – w 1976 r. dodano do oryginalnego głosu o 54 piszczałkach z drewna dwa rzędy piszczałek metalowych. Odtąd jest tutaj Flet drewniany z krytymi piszczałkami i dwa głosy metalowe otwarte
• Flauto travers 4’ – od 1976 r. znajdowały się tu dwa rzędy piszczałek drewnianych (otwartych i krytych), obecnie są tu tylko piszczałki drewniane otwarte
• Piccolo 2’ – głos metalowy o 54 piszczałkach³
• Mixtura 4[ch] – piszczałki metalowe

MANUAŁ II

• Jula 8’ – piszczałki tego głosu koniczne, otwarte³
• Flauto major 8’ – głos składał się z dwóch rzędów piszczałek: oryginalne kryte, drewniane w liczbie 54 sztuk i dostawiony w 1976 r. głos Harmonika 8’
• Gamba 8’ – Głos złożony z piszczałek drewnianych otwartych (4 większe) i z 50 metalowych.
• Celeste 8’ – Głos zaczyna się od dźwięku c i liczy 42 piszczałki, grał razem z Gambą 8’
• Octava 4’ – głos składający się z dwóch rzędów otwartych, metalowych piszczałek
• Flauto 4’ – głos metalowy, kryty, 54 piszczałki
• Dolce 4’ – dwa rzędy piszczałek drewnianych; jeden z nich (Rurflet) został dodany w 1976 r.

PEDAŁ

• Contrabass 16’ – głos o 25 drewnianych piszczałkach, od 1976 r. z dostawką na drugiej wiatrownicy (Subbass 16’ oraz Kwinta 5 1/3’)
• Subbass 16’ – głos z 25 drewnianymi, krytymi piszczałkami, oryginalny. W 1976 r. na dostawionej wiatrownicy zainstalowano inny Subbass 16’
• Violonbass 16’ – o 25 drewnianych piszczałkach
• Principalbas 8’ – w prospekcie znajduje się 20 piszczałek, a pozostałych 5 wewnątrz
• Flauto 8’ – głos drewniany o 25 piszczałkach
• Cello 8’ – głos drewniany, otwarty o 25 piszczałkach. W 1976 r. dodano drugi rząd metalowych piszczałek, również 8’

W 1976 r. R. Jermak dodał trzychórowy głos Kornet (2 2/3’+2’+1 3/5’) na pneumatycznej dostawce, włączany po wyciągnięciu rejestru oznaczonego dawnym napisem Dzwonek. Część piszczałek wstawiono w 2018 r. w małych organach jako głos Kwinta 2 2/3’. Obecnie głos nie istnieje.