I. Historia

W prezbiterium znajdowały się pierwsze organy katedry, powstałe zapewne ok. 1402 r. Kolejny instrument w prezbiterium powstał być może ok. 1620 r., ponieważ bp Tomasz Pirawski w swoim dziele Relatio status Almae Archidioecesis Leopoliensis opisuje obowiązki kantora oraz wspomina: Organicum ut vocant instrumentum unicum habuit ecclesia, nunc sumptibus famati Mathiae Iaslikowski alio aucta est. (Kościół miał tylko jeden instrument organowy, lecz dzięki funduszom Mateusza Jaśklikowskiego został wzbogacony o drugi) Lokalizację tego instrumentu można łączyć właśnie z prezbiterium, ponieważ kanonicy katedralni aż do II wojny światowej odprawiali tam różne nabożeństwa z udziałem chóru i organów. Niestety jest to jedyna taka informacja, lecz pracę bp. Pirawskiego należy uznawać za źródło wiarygodne ze względu na to, że opisywał on katedrę w takim stanie, w jakim ją widział oraz miał dostęp do niektórych archiwaliów, które dzisiaj już nie istnieją.

W trakcie przebudowy prowadzonej w latach 1760–1780 według projektu Piotra Polejowskiego wzniesiono w prezbiterium dwa kamienne balkony. Na jednym z nich (północnym) zbudowano małe organy. Musiano to wykonać przed 1839 r., gdyż wtedy malarz Rodecki oczyścił i pomalował pozytyw. Z roku 1870 pochodzi informacja o tym, że Roman Ducheński wykonał przy instrumencie pewne prace. S. Kaliberda uważa, że Ducheński wykonał wtedy nowy instrument, lecz nie mamy takiej pewności ze względu na wygląd pozytywu, jaki uwieczniono na dość wyraźnej fotografii* prezbiterium z 1887 r. Pozytyw miał barokowy, trójosiowy prospekt z jedną wyższą wieżyczką pośrodku oraz dekorację snycerską. Instrument ten istniał do ok. 1892 roku, kiedy z okazji zbliżającej się Wystawy Krajowej (1894 r.) dokonano przebudowy prezbiterium w stylu neogotyckim. Te prace spotkały się z wielką krytyką, gdyż zniszczono wówczas jednolitość stylową katedry i cenne freski Stanisława Stroińskiego z XVIII wieku. Na początku lat 90. XIX w. Ferdynand Majerski z Przemyśla wykonał neogotycki, drewniany chórek organowy. Na zlecenie Kapituły Katedralnej nowy instrument wykonał Jan Śliwiński w latach 1896–1897. Organy miały mieć 8 głosów i 450 piszczałek, lecz ostatecznie zbudowano 6-głosowy pozytyw o 312 piszczałkach. Instrument ten wykorzystywano do czasu elektryfikacji katedry na początku XX w., kiedy nie zamontowano w nim dmuchawy elektrycznej w przeciwieństwie do dużych organów na chórze muzycznym. W 1976 r. wyjęto z pozytywu prawie wszystkie piszczałki (oprócz głosów Gemshorn 8’ i Principal 8’) i umieszczono w dużych organach. Część z nich powróciła w roku 2018 podczas renowacji prowadzonej przez Bernarda Termena z Wilna, a sfinansowanej z funduszy Instytutu Polonika. Obecnie organy wykorzystywane są do celów zarówno liturgicznych, jak i koncertowych.

II. Opis instrumentu

Prospekt neogotycki, jednoosiowy. Składa się z trzech pól piszczałkowych, ujętych na rogach pinaklami; najwyższe z pól w formie wieżyczki zwieńczonej wimpergą i kwiatonem. Na największej piszczałce prospektowej inskrypcja: 25 X 1896 F. Winiarski.

Stół gry (manuał o skali C–f³, 54 klawisze) umieszczony jest od strony zachodniej. Jako ciekawostkę należy uznać fakt, że wiatrownica (klapowo-zasuwowa) umieszczona jest niżej, przez co niżej znajdują się też manubria, które bezpośrednio wyciągają zasuwy w wiatrownicy. Powietrza dostarcza miech magazynowy (cylindrowy) z dwoma podawaczami, o napędzie ręcznym, do którego podczas remontu dodano dmuchawę elektryczną.

CHARAKTERYSTYKA POSZCZEGÓLNYCH GŁOSÓW:
(w nawiasach podano nazwy głosów, które od 1976 r. były dostawione do innych lub stanowiły osobny głos w dużych organach, skąd zostały przeniesione)

• Principal 8’ – głos o metalowych piszczałkach
• Flauto [minor] 4’ – głos o 54 metalowych piszczałkach
• Piccolo 2’ – głos złożony z piszczałek metalowych (Picolo 2’)
• Quinta 2 2/3’ – złożona z 54 metalowych piszczałek (Octava 4’ i Kornet)
• Gemshorn 8’ – głos złożony z 54 metalowych piszczałek (Jula 8’)
• Bourdon 8’ – głos o 54 drewnianych piszczałkach.