Ewangelicki Kościół Pokoju Świdnica (dolnośląskie)

Prospekt

Prospekt

Opis Instrumentu

W latach 1666-1669 organmistrz Klose z Brzegu wybudował w świdnickiej świątyni organy (wizerunek ich prospektu zachował się na stropowych malowidłach w hali ślubów). Miały one sześć miechów, trzy klawiatury ręczne o skali C-cz krótką oktawą w basie. Instrument utrzymany był w stroju chorton, co świadczyło o jego przeznaczeniu do wykonywania muzyki wokalno-instrumentalnej. Na podstawie protokołu odbioru instrumentu z dnia 17 lutego 1670 roku można odtworzyć pełną dyspozycję. Przedstawiała się ona następująco:

Oberwerk Brustpositiv Rückpositiv Pedal
Principal 8 Fuss Hemiol Flot 8Fuss Principal 4 Fuss Major Bass 16 Fuss
Octava 4 Fuss Principal 4 Fuss Quintadena 8Fuss Principal 8 Fuss
Quinta 3 Fuss Octava 2 Fuss Viol 8 Fuss Octava 4 Fuss
Sedecima 2 Fuss Sedecima 1 Fuss   Sedecima 2 Fuss
Flote Major 8 Fuss Mixtur 3 fach   Nachthorn 2 Fuss
Salicet 8 Fuss Burduna 16 Fuss   Mixtur 2 Fuss 7 fach
Canal Flot 8 Fuss     Burdun-Bass 16 Fuss
Burduna 16 Fuss     Bass Bombart 16Fuss
Cimbel 6 fach     Posaune Bass 8 Fuss
Mixtur 1Fuss, 7fach     Cornet Bass 2 Fuss

Urządzenia pomocnicze: Tremulant, Vogelgesang (kukułka), Drommel (bębny)

W późniejszym przekazie źródłowym z 1757 roku, wydanym we Wrocławiu, również znajduje się dyspozycja świdnickich organów. Oba przekazy różnią się od siebie. Meyer datuje zakończenie budowy organów na 1668 rok, natomiast materiały archiwalne wskazują rok 1669. Zimmermann i Langhanss (autor pierwszej monografii kościoła pokoju w Świdnicy) potwierdzają ten rok. Meyer podaje zmienione imię organmistrza: Georg zamiast Christoph Klose (zapewne w celu łatwiejszego rozróżnienia od ojca). Sugestie Ludwiga Burgemeistera dotyczące zmiany dyspozycji, opisu zespołu brzmienia oraz braków i luk w zapisie z 1670 roku (szczególnie w sekcji Rück-Positiv) znajdują według niego wyjaśnienie dopiero w zapisie Meyera. Trzeba zaznaczyć fakt, iż wspomniany protokół Meyera pochodzi z 1757 roku, podczas gdy archiwalny zapis pochodzi z 1670 roku. W tym właśnie roku instrument był już remontowany, natomiast w roku 1699 przechodził przebudowę wykonaną prawdopodobnie przez Klosego.

Dyspozycja wg Meyera z 1757 roku:

Hauptwerk Brustwerk Rück-Positiv Pedal
Principal 8 Fuss Principal 2 Fuss Principal 4 Fuss Principal 8 Fuss
Octava 4 Fuss Hemiol Floet 8 Fuss    Fugara 4 Fuss Bombart 16 Fuss
Floet Major 8 Fuss Octav 1 Fuss Tertia 1½ Fuss Major Bass 16 Fuss
Floet Minor 4 Fuss Quinta ½ Fuss Octava 2 Fuss Bourdon 16 Fuss
Salicet 8 Fuss Sedecima ½ Fuss Quinta 1½ Fuss Posaune 8 Fuss
Bordun-Floet 16 Fuss    Mixtur 3 fach Sedecima 1 Fuss Coppel-Major 8 Fuss
Quinta 3 Fuss   Mixtur 3 Fach Octava 4 Fuss
Sedecima 2 Fuss   Quintadena 8 Fuss    Quinta 3 Fuss
Tertia 1½ Fuss     Sedecima 2 Fuss
Mixtur 7 fach     Nachthorn 2 Fuss
      Mixtur 4 Fach


W 1776 roku w Kościele Pokoju powstał właściwie nowy instrument. Z organów Klosego zostały wykorzystane: stół gry, wiatrownice oraz część głosów. Obniżono i wysunięto do przodu emporę organową, aby mogła pomieścić większych rozmiarów instrument. Wykonano również nową szafę organową, której przepiękny barokowy odrestaurowany w 2016 roku prospekt możemy podziwiać do dzisiaj. Wykonawcą wymienionych powyżej prac był Petrus Zeitzius, organmistrz z Ząbkowic śląskich, który podpisał umowę z parafią ewangelicką opiewającą na 850 talarów. Budowa zakończyła się ostatecznie w 1784 roku, a w międzyczasie zwiększano dwa razy zakres prac. Skutkiem tego podwyższono cenę wymienioną w umowie do 2000 talarów. Dyspozycja P. Zeitziusa zachowała się w materiale źródłowym sporządzonym w roku 1792 przez Gottlieba Missiga, organistę Kościoła Łaski w Kożuchowie.

Dyspozycja Zeitiusa wg Missiga z 1792 roku:

Haupt Manual Ober-Werck Unter-Werck Pedal
Bourdon 16 Fuss Vox Humana 8 Fuss    Clarinett 8 Fuss Major Bass 32 Fuss
Principal 8 Fuss Undamaris 8 Fuss Principal 8 Fuss Principal 16 Fuss (Holz)
Gemshorn 8 Fuss Flaute 8 Fuss Quintadena 16 Fuss Bourdon 16 Fuss
Clairon 4 Fuss Praestant 8 Fuss Salicet 8 Fuss Bomert 16 Fuss
Flaute 8 Fuss Fugara 8 Fuss Trinuna 8 Fuss Posaune 16 Fuss
Fama 8 Fuss Octava 4 Fuss Portunal 8 Fuss Violon 16 Fuss
Viola de Gamba 8 Fuss Rohrflote 4 Fuss Octava 4 Fuss Sub-bas 16 Fuss
Gemshorn 4 Fuss Principal 4 Fuss Nasat 8 Fuss Principal 16 Fuss (Metall)
Octava 4 Fuss Scharff 2 Fach Capornitusa nebst quinta 2 Fach Gamba Bass 16 Fuss
Wald Floete 2 Fuss Cimbel 3 Fach Mixtur 6 Fach Principal Bass 8 Fuss
Superoctava 2 Fuss Mixtur 4 Fach   Octav Bass 8 Fuss
Rausch Quinte 2 Fach     Violon 8 Fuss
Scharff 4 Fach     Quinta 12 Fuss
Mixtur 6 Fach     Trompet 8 Fuss
Cimbel 4 Fach     Gamba Bass 8 Fuss
      Cornet 6 Fach


Neben Register: Tremulant, Pauken, Glocken Spiel

Efektem prac Zeitiusa było powiększenie zespołu brzmienia do 52 głosów. Pozbył się głosów wysokostopowych, a w ich miejsce wprowadził głosy wczesnoromantyczne o wąskich menzurach. Po zakończeniu prac wewnątrz instrumentu malowanie oraz złocenie prospektu wykonał świdnicki malarz Johann Daniel Kube. Prace zakończył w 1788 roku.

Koniec XVIII wieku przyniósł świdnickim organom kolejne poważne zmiany w zespole brzmieniowym instrumentu. Opis inwentaryzacyjny z 1801 roku wskazuje na dokonane modyfikacje oraz ich szczegóły.

Dyspozycja wg Herthy Schweiger „Georg Joseph Vogler”:

Haupt-Manual Unter-Manual Ober-werck Pedal
Bourdon 16 Fuss Principal 8 Fuss Praestant 8 Fuss Major Bass 32 Fuss
Principal 8 Fuss Quintaton 8 Fuss Fugara 8 Fuss Principal 16 Fuss
Viola de Gamba 8 Fuss    Clarinett 8 Fuss Unda Maris 8 Fuss Principal 16 Fuss
Octava 4 Fuss Salicet 8 Fuss Flaute 8 Fuss Viola de Gamba 16 Fuss
Superoctava 2 Fuss Trinuna 8 Fuss Vox Humana 8 Fuss Violon Bass 16 Fuss
Gemshorn 8 Fuss Bordun 8 Fuss Octava 4 Fuss Pommer 16 Fuss
Clairon 8 Fuss Nassad 3 Fuss Principal 4 Fuss Quint 12 Fuss
Flaute 8 Fuss Quint 5 1/3 Fuss Rohrflote 4 Fuss Principal 8 Fuss
Fama 8 Fuss Salicet 4 Fuss Scharff 2 Fach Viola de Gamba 8 Fuss
Waldfloete 2 Fuss Superoctav 2 Fuss    Cimbel 3 Fach Trompet 8 Fuss
Rausch quinte 2 Fach Octave 4 Fuss Mixtur 4 Fach Superoctave 4 Fuss
Scharff 4 Fach Mixtur 6 Fuss   Subbass 16 Fuss
Mixtur 6 Fach     Posaune 16 Fuss
Cimbel 4 Fach     Violon Bass 8 Fuss
      Cornet 6 Fach

XIX wiek na Śląsku to czas, w którym zaczęto powoli przyjmować europejskie tendencje w budownictwie organów. Instrumenty, które powstawały w tamtym czasie, charakteryzowały się „zromantyzowaniem” dyspozycji. Zjawisko to polegało na ograniczeniu roli mikstur, likwidacji wysokostopowych głosów oraz wprowadzeniu rejestrów solowych. Niektórzy organmistrzowie eksperymentowali, ulegając nowym tendencjom. Została też jednak grupa budowniczych, którzy byli wierni dawnym tradycjom swojego rzemiosła. 

Do grupy eksperymentujących organmistrzów należał Georg Vogler, opat z Darmstadtu. Wynalazł on w 1800 roku system, który polegał w dużym uproszczeniu na usunięciu mikstur, a w ich miejsce wstawieniu głosów tercjowych i kwintowych oraz zastosowaniu szerokiej palety głosów 32', 16' i 8'. Organmistrz nie wprowadził rzeczywistego rejestru 32', lecz uzyskał go za pomocą głosu 16-stopowego w połączeniu z kwintą 10 2/3'. Głos 16' uzyskał dzięki głosowi 8' w połączeniu z kwintą 5 1/3'. Jego system jednak nie przyjął się.

Kiedy w 1802 roku przypadła 150 rocznica erygowania parafii Świętej Trójcy w Świdnicy, postanowiono przebudować instrument, który mimo dokonanych poprzednio prac modernizacyjnych nadal nie zadowalał użytkowników. Po dłuższych negocjacjach zadanie to zlecono Voglerowi. Nie dokonywał on prac osobiście, lecz realnie wykonywał je Johann Lieser z Ząbkowic Śląskich, oczywiście pod nadzorem Voglera. Po zakończeniu prac z 3661 piszczałek zostało 1128, przy zachowaniu tych samych efektów brzmieniowych.

Dyspozycja organów z 1802 roku:

Hauptwerk Unterwerk Ober-Manual Pedal
Bourdon 16 Fuss Quintaton 16 Fuss Prestant 8 Fuss Majorbass 32 Fuss
Principal 8 Fuss Principal 8 Fuss Fugara 8 Fuss Prinzipal 16 Fuss (Holz)
Viola da Gamba 8 Fuss    Octave 4 Fuss Vox Humana 8 Fuss    Prinzipal 16 Fuss (Zinn)
Octav 4 Fuss Clarinet 8 Fuss Principal 4 Fuss Viola de Gamba 16 Fuss
Superoctav 2 Fuss Nassat 2 2/3 Fuss Salicet 4 Fuss Violon Bass 16 Fuss
Gemshorn 8 Fuss Quint 5 1/3 Fuss Salicet 2 Fuss Pommer 16 Fuss
Clairon 4 Fuss Terz 3 1/5 Fuss Waldflöte 1 Fuss Nassat Major 10 2/3 Fuss
Nassat maj. 12 Fuss Terz 3 1/5 Fuss Unda Maris 2 Fuss Principal 8 Fuss
Bourdon 8 Fuss Gemshorn 2 Fuss   Viola de Gamba 8 Fuss
Terz 3 1/5 Fuss Off. Flöte 8 Fuss   Trompet 8 Fuss
  Progresio harmon. 3 Fach   Superoctav 4 Fuss
      Nassat 5 1/3 Fuss
      Vox Humana 8 Fuss
      Waldflote 2 Fuss
      Sedecima 1 Fuss
      Posaune 24 Fuss


W gazecie „Schlesische Provinzial Zeitung” z 13 września 1802 r. znalazł się opis przebudowanych organów. Możemy w nim przeczytać informacje o rozpiętości klawiatur: dla manuałów było to 56 klawiszy (C-g3), dla pedału 24 klawisze (C-h). Według tego opisu organy posiadały urządzenia umożliwiające efekt crescenda. Instrument miał 45 głosów realnych oraz 15 osiąganych drogą akustyczną. Koszty przebudowy wyniosły 1200 talarów, z czego główny wykonawca Lieser otrzymał 493 talary. Ciekawostką jest, że na koncercie inauguracyjnym wystąpił sam Vogler. Skomponował na tę okazję „Te Deum”.

Przebudowa okazała się jednak nieudana, a instrument nie był już sprawny. Doprowadziło to do gruntownej renowacji przeprowadzonej w 1825 roku. Wykonawcą był Thomas Koded. Po dziesięciu latach, w 1835 roku, znowu było trzeba organy wyremontować. Tym razem wybrano firmę Christiana Gottlieba Schlaga oraz jego brata Johanna Karla. Renowacja została wykonana w związku ze zbliżającą się 200. rocznicą istnienia świdnickiej parafii. Miała ona charakter gruntownego remontu, który nie zmienił struktury brzmieniowej i konstrukcyjnej instrumentu. Koszty przedsięwzięcia wyniosły ogólnie 1330 talarów.

W 1850 roku wrocławski organmistrz Lummert, który z dużym powodzeniem zakończył remont organów jaworskiego Kościoła Pokoju, został zaangażowany w remont organów także w Świdnicy. Zakres jego prac obejmował m.in. usunięcie niesprawnych głosów transmitowanych. Jednak i ten remont nie rozwiązał problemów instrumentu.

Do generalnej przebudowy organów w 1880 roku przystąpiła firma Heinricha Schlaga. Rada parafialna przeznaczyła na to przedsięwzięcie 14 200 marek. W celu renowacji został częściowo zdemontowany prospekt, natomiast we wnętrzu zaszła rewolucja (ze starego instrumentu zachowano 9 rejestrów). Stare piszczałki cynowe wymieniono na nowe, zmieniono trakturę gry na pneumatyczną (traktura rejestrów została mechaniczna), stare wiatrownice zastąpiono nowymi, zasuwkowymi. Organy otrzymały również nowe miechy. Na odnowionym prospekcie Zeitziusa umieszczono, w zwieńczeniu stołu gry, ozdobny kartusz z następującą inskrypcją: „Zbudowane w 1669 roku, ozdobione w 1778 roku, odnowione w 1882 roku.” Baumert, nauczyciel seminarium muzycznego w Żaganiu, opisał zakres prac wykonanych przez Schlaga w śląskim periodyku pt. „Fliegende Blatter der Schleisischen Vereins zur Hebung der Evangelischen Kirchenmusik”.

Dyspozycja organów Heinricha Schlaga:

Hauptwerk Mittelwerk Obermanual Pedal
Principal 16 Fuss Principal 8 Fuss Geigen Principal 8 Fuss Majorbass 32 Fuss
Principal 8 Fuss Bordun 16 Fuss Geigen Principal 4 Fuss Principalbass 16 Fuss
Quintaton 16 Fuss Salicet 8 Fuss Lieblich Gedackt 16 Fuss Violon 16 Fuss
Gambe 8 Fuss Rohrflöte 8 Fuss Salicional 8 Fuss Gambenbass 16 Fuss
Gemshorn 8 Fuss Flauto traverso 8 Fuss Portunal 8 Fuss Subbas 16 Fuss
Viola 8 Fuss Flöte 8 Fuss Flauto Dolce 8 Fuss Quintbass 10 2/3 Fuss
Hohlflöte 8 Fuss Spitzquinte 5 1/3 Fuss    Flauto traverso 4 Fuss Octavbass 8 Fuss
Gedackt 8 Fuss Octave 4 Fuss Progressio Harmon. 2-3 Fach    Cello 8 Fuss
Rohrquinte 5 1/3 Fuss    Gemshorn 4 Fuss Oboe 8 Fuss Flautbass 8 Fuss
Octave 4 Fuss Quinte 2 2/3 Fuss   Octavbass 4 Fuss
Rohrflote 4 Fuss Octave 2 Fuss   Posaune 32 Fuss
Höhlflote 4 Fuss Cornett 3 Fach   Posaune 16 Fuss
Quinte 2 2/3 Fuss Mixtur 2-4 Fach   Trompete 8 Fuss
Octave 2 Fuss Clarinette 8 Fuss    
GrossCornet 3-4 Fach      
Mixtur 3-4 Fach      
Trompete 8 Fuss      
Trompete 16 Fuss      

 

Organy miały sześć miechów skrzyniowych oraz jeden zbiorczy magazynowy. Obermanual umieszczony został w szafie ekspresyjnej. Rozpiętość klawiatur wynosiła: dla manuałów 54 klawisze (C-f3), dla pedału 30 klawiszy (C-f1). Dzięki zastosowaniu kombinacji i rejestrów zbiorowych można było uzyskać efekt gradacji dynamicznej od pianissimo do fortissimo. Instrument wyposażony był w mocno intonowane głosy podstawowe oraz szeroką paletę rejestrów fletowych. 22 września 1882 r. po zakończeniu przebudowy odbył się koncert, którego wykonawcami byli: kantor kościoła Demnitz oraz chór kościelny. Na program koncertu złożyły się m.in.: Toccata i Fuga F-dur J. S. Bacha, Sonata f-moll F. Mendelssohna oraz w wykonaniu chóru z towarzyszeniem organów: Psalm 42 F. Mendelssohna, a także słynne „Alleluja” z oratorium „Mesjasz” G. F. Haendla. 

Ostatnia przebudowa, w wyniku której powstał praktycznie nowy instrument, miała miejsce w 1909 roku i wykonała ją firma Schlag und Söhne. Organy otrzymały wtedy: nowy zestaw wiatrownic stożkowych, nowy, wolnostojący stół gry oraz silnik elektryczny obsługujący dwa miechy magazynowe (jeden wysokociśnieniowy, drugi niskociśnieniowy). Zmieniono dość znacznie także dyspozycję, powiększając ją do 62 głosów (60 głosów realnych, 2 transmisje). Zwiększono także rozpiętość manuałów do 56 klawiszy (C-g3).

Organy z tą dyspozycją służą do dnia dzisiejszego. W roku 1993 została nagrana ostatnia przed remontem kaseta z muzyką organową wykonywaną na dużych i małych organach znajdujących się w kościele. Należy też wspomnieć o gwałtownym pogorszeniu stanu instrumentu w połowie lat 90. Skutkiem tego było jego wyłączenie z użytku na ponad 20 lat. Instrument został uruchomiony w 2008 r. w celu dokonania nagrania Preludium e-moll F. Mendelssohna. Ciekawostką jest, że reżyserem dźwięku podczas nagrania był Jürgen Schlag, wnuk budowniczego dużych organów z 1909 roku. W pełnej okazałości organy po kapitalnym remoncie można było usłyszeć w 2016 roku. Są one obecnie w bardzo dobrym stanie technicznym, cieszą swoim brzmieniem mieszkańców Świdnicy i gości Kościoła Pokoju z kraju i z zagranicy. 


Budowniczy
Schlag & Söhne
Opus
875
Rok zakończenia budowy
1909
Stan instrumentu
Bardzo dobry
Liczba głosów
62  (60)
Liczba klawiatur
3+P
Traktura gry
pneumatyczna
Traktura rejestrów
pneumatyczna
Dyspozycja instrumentu
Manuał IManuał IIManuał IIIPedał
1. Gross-Gedeckt 8'1. Viola d'amour 8'1. Fl. amabile 8'1. Subbaß 16'
2. Gambe 8'2. Gemshorn 8'2. Aeoline 8'2. Bassflöte 8'
3. Hohlflöte 8'3. Doppelflöte 8'3. Vox coel. 8'3. Dulciana 8'
4. Rohrflöte 4'4. Traversflöte 4'4. Portunal 8'4. Harmon. Bass 16'
5. Principal 8'5. Flute harm. 8'5. Dolce 4'5. Violoncello 8'
6. Bordun 16'6. Violine 4'6. Salicional 8'6. Violon 16'
7. Octave 4'7. Echo-Gambe 8'7. Viola 4'7. Octavbass 8'
8. Stentorphon 8'8. Quintatön 16'8. Flöten Principal 8'8. Quinte 10 2/3
9. Kornett 1-3fach9. Geigen-Principal 8'9. Hohlflöte 4'9. Octavbass 4'
10. Rauschquinte 2 2/3 u. 2'10. Fugara 4'10. Lieblich Gedeckt 16'10. Kornett 3-5fach
11. Mixtur 4-6fach11. Rohrquinte 2 2/3'11. Gemshorn-Quinte 2 2/3'11. Contrabas 16'
12. Trompete 8' *12. Picolo 2'12. Flageolet 2'12. Untersatz 32'
13. Trompete 4' *13. Terzflöte 1 3/5'13. Cymbel 4fach13. Posaune 16'
14. Principal 16'14. Harm. aeth. 4fach14. Vox humana 8' 14. Trompete 8' *
15. Orchester Oboe 8' 15. Klarinette 8' *15. Posaune 32' *
16. Tuba mirabilis 8' Echo-Pedal
16. Gedeckt 16' **
17. Aeoline 8' **
Pomoce
Manualkoppel II an I
Manualkoppel III an I
Manualkoppel III an II
Pedalkoppel zu I
Pedalkoppel zu II
Pedalkoppel zu III
Superoctav koppel I an I
Superoctav koppel II an I
Suboctav koppel II an I
General Koppel

Feste Kombinationen:
Piano
Mezzoforte
Forte
Fortissimo
Tutti

Spielhilfen/Sonstiges:
2 freie Kombinationen
3 Freie Kombinationen: Komb. I, Komb. II, Komb. III,
Komb. Pedal, Komb. Koppel
Piano-Pedal
Rohrwerk-Absteller
Jalousie-Schweller II, III
Rollschweller
Przypisy
*) głos przelotowy
**) transmisja z manuału III
Stół gry

Stół gry

Tabliczka firmowa

Tabliczka firmowa

Tabliczka z numerem opus

Tabliczka z numerem opus

Rysunek prospektu organów Klosego na stropie

Rysunek prospektu organów Klosego na stropie

Zbliżenie prospektu

Zbliżenie prospektu






Źródło
Wolfgang Brylla, O świdnickich organach, "Rocznik Świdnicki 1983", s. 55.
Jarosław Stępowski, Zarys historii budowy organów w kościele Świętej Trójcy w Świdnicy, [w:] Restauracja Kościoła Pokoju w Świdnicy. Badania dużych organów, red. A. Głogowiec, A. Jarczyk, M. Sandfort, J. Kuźma, W. J. Brylla, Fulda 1997, s. 25-52
Obserwacje własne
Autor
Jakub Moneta


Ostatnia modyfikacja: 2021-04-01 10:16:24

Kościół ewangelicko-augsburski Trójcy Świętej (Kościół Pokoju, organy ołtarzowe) (Świdnica) - 15 głosów
Katedra św. Stanisława i św. Wacława (Świdnica) - 40 głosów
Kościół św. Józefa Oblubieńca NMP (Świdnica) - 17 głosów