Ewangelicki Kościół Pokoju Świdnica (dolnośląskie)

W latach 1666-1669 organmistrz Klose z Brzegu wybudował w świdnickiej świątyni organy (wizerunek ich prospektu zachował się na stropowych malowidłach w hali ślubów). Miały one sześć miechów, trzy klawiatury ręczne o skali C-c³ z krótką oktawą w basie. Instrument utrzymany był w stroju chorton, co świadczyło o jego przeznaczeniu do wykonywania muzyki wokalno-instrumentalnej. Na podstawie protokołu odbioru instrumentu z dnia 17 lutego 1670 roku można odtworzyć pełną dyspozycję. Przedstawiała się ona następująco:

Urządzenia pomocnicze: Tremulant, Vogelgesang (kukułka), Drommel (bębny)

W późniejszym przekazie źródłowym z 1757 roku, wydanym we Wrocławiu, również znajduje się dyspozycja świdnickich organów. Oba przekazy różnią się od siebie. Meyer datuje zakończenie budowy organów na 1668 rok, natomiast materiały archiwalne wskazują rok 1669. Zimmermann i Langhanss (autor pierwszej monografii kościoła pokoju w Świdnicy) potwierdzają ten rok. Meyer podaje zmienione imię organmistrza: Georg zamiast Christoph Klose (zapewne w celu łatwiejszego rozróżnienia od ojca). Sugestie Ludwiga Burgemeistera dotyczące zmiany dyspozycji, opisu zespołu brzmienia oraz braków i luk w zapisie z 1670 roku (szczególnie w sekcji Rück-Positiv) znajdują według niego wyjaśnienie dopiero w zapisie Meyera. Trzeba zaznaczyć fakt, iż wspomniany protokół Meyera pochodzi z 1757 roku, podczas gdy archiwalny zapis pochodzi z 1670 roku. W tym właśnie roku instrument był już remontowany, natomiast w roku 1699 przechodził przebudowę wykonaną prawdopodobnie przez Klosego.

Dyspozycja wg Meyera z 1757 roku:

W 1776 roku w Kościele Pokoju powstał właściwie nowy instrument. Z organów Klosego zostały wykorzystane: stół gry, wiatrownice oraz część głosów. Obniżono i wysunięto do przodu emporę organową, aby mogła pomieścić większych rozmiarów instrument. Wykonano również nową szafę organową, której przepiękny barokowy odrestaurowany w 2016 roku prospekt możemy podziwiać do dzisiaj. Wykonawcą wymienionych powyżej prac był Petrus Zeitzius, organmistrz z Ząbkowic śląskich, który podpisał umowę z parafią ewangelicką opiewającą na 850 talarów. Budowa zakończyła się ostatecznie w 1784 roku, a w międzyczasie zwiększano dwa razy zakres prac. Skutkiem tego podwyższono cenę wymienioną w umowie do 2000 talarów. Dyspozycja P. Zeitziusa zachowała się w materiale źródłowym sporządzonym w roku 1792 przez Gottlieba Missiga, organistę Kościoła Łaski w Kożuchowie.

Dyspozycja Zeitiusa wg Missiga z 1792 roku:

Neben Register: Tremulant, Pauken, Glocken Spiel

Efektem prac Zeitiusa było powiększenie zespołu brzmienia do 52 głosów. Pozbył się głosów wysokostopowych, a w ich miejsce wprowadził głosy wczesnoromantyczne o wąskich menzurach. Po zakończeniu prac wewnątrz instrumentu malowanie oraz złocenie prospektu wykonał świdnicki malarz Johann Daniel Kube. Prace zakończył w 1788 roku.

Koniec XVIII wieku przyniósł świdnickim organom kolejne poważne zmiany w zespole brzmieniowym instrumentu. Opis inwentaryzacyjny z 1801 roku wskazuje na dokonane modyfikacje oraz ich szczegóły.

Dyspozycja wg Herthy Schweiger „Georg Joseph Vogler”:

XIX wiek na Śląsku to czas, w którym zaczęto powoli przyjmować europejskie tendencje w budownictwie organów. Instrumenty, które powstawały w tamtym czasie, charakteryzowały się „zromantyzowaniem” dyspozycji. Zjawisko to polegało na ograniczeniu roli mikstur, likwidacji wysokostopowych głosów oraz wprowadzeniu rejestrów solowych. Niektórzy organmistrzowie eksperymentowali, ulegając nowym tendencjom. Została też jednak grupa budowniczych, którzy byli wierni dawnym tradycjom swojego rzemiosła. 

Do grupy eksperymentujących organmistrzów należał Georg Vogler, opat z Darmstadtu. Wynalazł on w 1800 roku system, który polegał w dużym uproszczeniu na usunięciu mikstur, a w ich miejsce wstawieniu głosów tercjowych i kwintowych oraz zastosowaniu szerokiej palety głosów 32', 16' i 8'. Organmistrz nie wprowadził rzeczywistego rejestru 32', lecz uzyskał go za pomocą głosu 16-stopowego w połączeniu z kwintą 10 2/3'. Głos 16' uzyskał dzięki głosowi 8' w połączeniu z kwintą 5 1/3'. Jego system jednak nie przyjął się.

Kiedy w 1802 roku przypadła 150 rocznica erygowania parafii Świętej Trójcy w Świdnicy, postanowiono przebudować instrument, który mimo dokonanych poprzednio prac modernizacyjnych nadal nie zadowalał użytkowników. Po dłuższych negocjacjach zadanie to zlecono Voglerowi. Nie dokonywał on prac osobiście, lecz realnie wykonywał je Johann Lieser z Ząbkowic Śląskich, oczywiście pod nadzorem Voglera. Po zakończeniu prac z 3661 piszczałek zostało 1128, przy zachowaniu tych samych efektów brzmieniowych.

Dyspozycja organów z 1802 roku:

W gazecie „Schlesische Provinzial Zeitung” z 13 września 1802 r. znalazł się opis przebudowanych organów. Możemy w nim przeczytać informacje o rozpiętości klawiatur: dla manuałów było to 56 klawiszy (C-g³), dla pedału 24 klawisze (C-h). Według tego opisu organy posiadały urządzenia umożliwiające efekt crescenda. Instrument miał 45 głosów realnych oraz 15 osiąganych drogą akustyczną. Koszty przebudowy wyniosły 1200 talarów, z czego główny wykonawca Lieser otrzymał 493 talary. Ciekawostką jest, że na koncercie inauguracyjnym wystąpił sam Vogler. Skomponował na tę okazję „Te Deum”.

Przebudowa okazała się jednak nieudana, a instrument nie był już sprawny. Doprowadziło to do gruntownej renowacji przeprowadzonej w 1825 roku. Wykonawcą był Thomas Koded. Po dziesięciu latach, w 1835 roku, znowu było trzeba organy wyremontować. Tym razem wybrano firmę Christiana Gottlieba Schlaga oraz jego brata Johanna Karla. Renowacja została wykonana w związku ze zbliżającą się 200. rocznicą istnienia świdnickiej parafii. Miała ona charakter gruntownego remontu, który nie zmienił struktury brzmieniowej i konstrukcyjnej instrumentu. Koszty przedsięwzięcia wyniosły ogólnie 1330 talarów.

W 1850 roku wrocławski organmistrz Lummert, który z dużym powodzeniem zakończył remont organów jaworskiego Kościoła Pokoju, został zaangażowany w remont organów także w Świdnicy. Zakres jego prac obejmował m.in. usunięcie niesprawnych głosów transmitowanych. Jednak i ten remont nie rozwiązał problemów instrumentu.

Do generalnej przebudowy organów w 1880 roku przystąpiła firma Heinricha Schlaga. Rada parafialna przeznaczyła na to przedsięwzięcie 14 200 marek. W celu renowacji został częściowo zdemontowany prospekt, natomiast we wnętrzu zaszła rewolucja (ze starego instrumentu zachowano 9 rejestrów). Stare piszczałki cynowe wymieniono na nowe, zmieniono trakturę gry na pneumatyczną (traktura rejestrów została mechaniczna), stare wiatrownice zastąpiono nowymi, zasuwkowymi. Organy otrzymały również nowe miechy. Na odnowionym prospekcie Zeitziusa umieszczono, w zwieńczeniu stołu gry, ozdobny kartusz z następującą inskrypcją: „Zbudowane w 1669 roku, ozdobione w 1778 roku, odnowione w 1882 roku.” Baumert, nauczyciel seminarium muzycznego w Żaganiu, opisał zakres prac wykonanych przez Schlaga w śląskim periodyku pt. „Fliegende Blatter der Schleisischen Vereins zur Hebung der Evangelischen Kirchenmusik”.

Dyspozycja organów Heinricha Schlaga:

Organy miały sześć miechów skrzyniowych oraz jeden zbiorczy magazynowy. Obermanual umieszczony został w szafie ekspresyjnej. Rozpiętość klawiatur wynosiła: dla manuałów 54 klawisze (C-f³), dla pedału 30 klawiszy (C-f¹). Dzięki zastosowaniu kombinacji i rejestrów zbiorowych można było uzyskać efekt gradacji dynamicznej od pianissimo do fortissimo. Instrument wyposażony był w mocno intonowane głosy podstawowe oraz szeroką paletę rejestrów fletowych. 22 września 1882 r. po zakończeniu przebudowy odbył się koncert, którego wykonawcami byli: kantor kościoła Demnitz oraz chór kościelny. Na program koncertu złożyły się m.in.: Toccata i Fuga F-dur J. S. Bacha, Sonata f-moll F. Mendelssohna oraz w wykonaniu chóru z towarzyszeniem organów: Psalm 42 F. Mendelssohna, a także słynne „Alleluja” z oratorium „Mesjasz” G. F. Haendla. 

Ostatnia przebudowa, w wyniku której powstał praktycznie nowy instrument, miała miejsce w 1909 roku i wykonała ją firma Schlag und Söhne. Organy otrzymały wtedy: nowy zestaw wiatrownic stożkowych, nowy, wolnostojący stół gry oraz silnik elektryczny obsługujący dwa miechy magazynowe (jeden wysokociśnieniowy, drugi niskociśnieniowy). Zmieniono dość znacznie także dyspozycję, powiększając ją do 62 głosów (60 głosów realnych, 2 transmisje). Zwiększono także rozpiętość manuałów do 56 klawiszy (C-g³).

Organy z tą dyspozycją służą do dnia dzisiejszego. W roku 1993 została nagrana ostatnia przed remontem kaseta z muzyką organową wykonywaną na dużych i małych organach znajdujących się w kościele. Należy też wspomnieć o gwałtownym pogorszeniu stanu instrumentu w połowie lat 90. Skutkiem tego było jego wyłączenie z użytku na ponad 20 lat. Instrument został uruchomiony w 2008 r. w celu dokonania nagrania Preludium e-moll F. Mendelssohna. Ciekawostką jest, że reżyserem dźwięku podczas nagrania był Jürgen Schlag, wnuk budowniczego dużych organów z 1909 roku. W pełnej okazałości organy po kapitalnym remoncie można było usłyszeć w 2016 roku. Są one obecnie w bardzo dobrym stanie technicznym, cieszą swoim brzmieniem mieszkańców Świdnicy i gości Kościoła Pokoju z kraju i z zagranicy.