Zabytkowy kościół św. Mikołaja w Końskich został zbudowany na przełomie XV i XVI wieku w stylu późnogotyckim. W latach 1902-1903 rozbudowano go w stylu neogotyckim: przedłużono wówczas nawę i dobudowano strzelistą wieżę.
W całej historii kościoła odnotowujemy do czasów współczesnych cztery instrumenty organowe. Trzy z nich nie przetrwały do dnia dzisiejszego – uległy one zniszczeniu bądź zostały rozebrane (być może również translokowane). Pierwszy zachowany dokument, który wzmiankuje organy w koneckim kościele pochodzi z 1778 roku. Poniżej przedstawiona została krótka historia całego instrumentarium koneckiej kolegiaty:
- Pozytyw sprzed 1778 roku: Informacja o tym instrumencie znajduje się w publikacji p.t. Kościół ś. Mikołaja w Końskich. Jej autorem jest Julian Bartoszewicz. W swej pracy zanotował: Nad drzwiami głównemi chór nowo malowany w XVIII wieku i pozytew o czternastu głosach, bez pedału, dobry, malowany na nowo, z wyzłacanemi ceratami i ozdobami. Wprawdzie publikacja ta pochodzi z roku 1848, jednakże jej autor zaznaczył, że wszystko to wyjęliśmy z opisu stanu kościoła jaki był w 1778 r. Oznacza to, że opis wyposażenia kościoła, w tym organów został sporządzony na podstawie inwentarza pochodzącego z roku 1778, którego autorowi niniejszego opracowania niestety nie udało się odnaleźć. Wyżej wymieniony pozytyw pochodził prawdopodobnie z XVIII stulecia, skoro w roku 1778 jego stan określono jako dobry.
- Organy sprzed 1820 roku: w Inwentarzu kościoła parafialnego w Końskich, pochodzącym z 1820 roku, wymienione zostały organy. W inwentarzu tym zapisano: Drewniany (chór muzyczny) tarcicami obity, stolarską robotą zrobiony, biało malowany, wnijscie na Chur tarcicami obite z drzwiami i zamknięciem zelaznym opatrzone na którym stoi Organ o dwunastu głosach z piszczałek częścią cynowych a częścią drewnianych złożony o dwoch miechach potrzebujących reperacyi. Identyczną informację zawiera inwentarz sporządzony w 1824 roku. W podpunkcie Chor muzyczny możemy przeczytać: Drewniany tarcicami obity stolarską robotą biało malowany, wnijscie na chor tarcicami obite, z drzwiami i zamkiem zelaznym na którym stoi organ o dwunastu głosach zpiszczałek częścią cynowych częścią drewnianych złożony, o dwoch miechach, potrzebuiący reparacyi oszacowany...3000 zł p. W roku 1860 odnotowano, że organy wymagają natychmiastowego remontu: Tudzież w tymże Kościele organy restauracyi...potrzebują, , zaś w Protokole narady Dozoru Kościelnego zapisano: Organy wyreperować. W tym samym roku, w Wykazie Kosztów potrzebnych na reperacyę Kościoła Parafialnego w Mieście Końskich, 195 Rs (Summa – 195 ") przeznaczono na Robotę Organmistrza. Wyszczególniono tam również konieczne do przeprowadzenia prace: Za rozebranie organu składającego się z 12u głosów wystrojenie, wyprostowanie i polutowanie połamanych piszczałek, reperacyę w winklach dodaniem nowych sprężyn, rozebranie i złożenie miechów podklejenie tychże irchą białoskórniczą wyreperowanie klawiatór. W 1866 r. stan kościoła określono jako zły, niebezpieczny i zagrażający, tak samo było z organami, zanotowano wówczas: organ Kiedy Kolwiek rozlecić się może. Nie możemy ustalić fundatora, dokładnego czasu powstania i budowniczego tych organów. Możemy tylko przypuszczać, że instrument pochodził z XVIII wieku, a był on wysokiej wartości. Nie wiadomo, czy był jeden, czy dwa manuały. Sekcja pedału również nie jest wzmiankowana. Niestety dyspozycja nie zachowała się. Instrument został przypuszczalnie rozebrany przed rokiem 1885. W tym okresie dla kościoła wzniesiono nowe organy.
- Organy sprzed 1885 roku: wiadomość o nowo zbudowanych organach dla koneckiej świątyni zawarta jest w inwentarzu datowanym na rok 1891, który podaje: Drewniany [chór muzyczny], biało malowany, stolarskiej roboty, do którego prowadzą schody drewniane obite deskami z drzwiami i zamkiem żelaznym, – na którym stoi organ o 7 głosach w organie i 3 w pedale – zupełnie w złym stanie za czasów tutejszego proboszcza ks. Franciszka Górskiego ze składek sprawiony za Rs. 600 w miejsce dawnego wysokiej wartości organu o 12 głosach z piszczałkami po większej części cynowemi. Pieniądze na budowę organów zostały zebrane z dobrowolnych składek parafian, zaś inicjatorem całego przedsięwzięcia był ówczesny proboszcz konecki, ks. Franciszek Górski.W tym miejscu należy wspomnieć, iż ks. Górski był proboszczem koneckiej parafii w latach 1864-1885, więc należy domniemywać, że instrument ten powstał przed 1885 rokiem. Budowniczy instrumentu pozostaje jednak nieznany. Ponieważ w inwentarzu odnotowano zły stan organów, a więc dosłownie w kilka lat od ich budowy, można domyślać się, że instrument ten nie był wysokiej jakości. Prawdopodobnie organy te miały jeden manuał i pedał. Wskazuje na to liczba głosów, zaś pedał jest wymieniony w powyższym inwentarzu. W przypadku tych organów brakuje również danych dotyczących dyspozycji, fundatora, budowniczego, dokładnej daty budowy i dalszych jego losów.
- Istniejący do czasów dzisiejszych instrument został wzniesiony w 1906 roku, trzy lata po zakończeniu rozbudowy kościoła. Organy powstały staraniem ówczesnego proboszcza koneckiego, ks. Albina Chojko: Za jego pasterowania przybyły do kościoła [...] Organ nowy o 17 (sic!) głosach z fabryki Homana w Warszawie...Wszystko to z dobrowolnych ofiar na tacę. Organy te są najprawdopodobniej czwartym z kolei instrumentem organowym w historii starożytnej, koneckiej Kolegiaty.
O autorstwie instrumentu informuje nas tabliczka umieszczona na stole gry: Adolf Homan w Warszawie 1906. Jako że instrument powstał w trakcie neogotyckiej przebudowy kościoła, prospekt wzniesiony przez zakład organmistrzowski Homana jest charakterystyczny dla tego stylu. Typ prospektu organowego zaprojektowany dla kościoła w Końskich wykorzystany był przy budowie organów dla kościołów parafialnych w Dobrowie i Baćkowicach. Podobny instrument powstał także w Iwaniskach. Historia utrzymania instrumentu:
- 1932 r. – nieokreślone bliżej prace przy instrumencie, również brak nazwiska organmistrza. W inwentarzu z 1934 r. zanotowano: Nad Kruchtą znajduje się Chór, szer. 4,80 m., dł. 11,86 m. Od kościoła chór jest oddzielony kamienną balustradą grubości 40 cm. Na chórze mieszczą się organy 14 głosowe o miechach dwupedałowych, odnowione w 1932 r. Posadzka na chórze jest kamienna.
- 1942 r. – remont organów przeprowadził Stanisław Sosnowski z Warszawy. Informuje o tym inskrypcja na piszczałce pedałowej o następującej treści: + 1942 r. od dnia 26 maja do dnia 13 czerwca włącznie był przeprowadzany remont organów za Administratora księdza Feliksa Spychałe przez organmajstra Stanisława Sosnowskiego z Warszawy. Walery Postupalski miejscowy organista chironom dnia 14 czerwca 1942 r. Druga inskrypcja, umieszczona na kanale powietrznym jest prawie identyczna: Organ remontowany za Administratora Ks. Feliksa Spychałe od 26/V do 13/VI 1942r.
- Istotną datą w historii koneckich organów jest rok 1947. Organmistrz Stefan Krukowski z Piotrkowa Trybunalskiego zamontował wówczas do instrumentu napęd elektryczny. Dmuchawę doprowadzającą powietrze do miecha zainstalowano w wieży kościelnej. Krukowski dodatkowo przeprowadził również generalny remont instrumentu, zaś koszt wszystkich prac wyniósł 800 tysięcy złotych. Informuje nas o tym inskrypcja na piszczałce pedałowej, sporządzona przez Walerego Postupalskiego, miejscowego organistę. Treść inskrypcji jest następująca: Od 3/VIII do 25/IX 1947 r. przeprowadzono główny remont organów przez firmę St. Krukowskiego w Piotrkowie, W. Postupalski. W inwentarzu pochodzącym z 1949 r. zapisano: Nad Kruchtą znajduje się chór. szer. 4,80 m. dł. 11,86 m. Od kościoła chór jest oddzielony kamienną balustradą grubości 40 cm. Na chórze mieszczą się organy 14 głosowe (sic!) o miechach dwupedałowych, odnowione w 1932 r. Posadzka na chórze jest kamienna. W roku 1947 zremontowano solidnie organy kosztem 800,000 złotych. Zmotoryzowano organy, zainstalowano na kościele wentylator oraz megafony.
- Następne prace przy organach miały miejsce w 1962 roku. Wykonał je Józef Buła z Mydlnik (obecnie dzielnica Krakowa). Przeprowadził on wtedy częściowy remont instrumentu, zmienił też dmuchawę elektryczną i miejsce jej zamontowania (z wieży kościelnej została ona przeniesiona na chór muzyczny, w bezpośrednie sąsiedztwo organów. Zainstalowano ją w dźwiękoszczelnej skrzyni ustawionej przy wejściu na chór). Naprawiono i przerobiono miech, wymieniono także ramę klawiatury nożnej i znajdujące się pod klawiszami sprężyny. Wydarzenie to udokumentowane jest dokładnie poprzez inskrypcję na piszczałce pedałowej: od 8/X 1962 r. [...] 8/XI 1962 r. remont częściowy organów z przerobieniem napędu do miecha z wieży do Kościoła – nowy motor. Pedał – klamrę nową ze sprężynami firma Józef Buła. Zakład Instrument. Kraków – Mydlniki 8b, W. Postupalski.
- Ostatni z poważniejszych remontów odbył się w 2002 roku. Przeprowadził go Zbigniew Nita z Kruszewca. Wykonano wówczas częściowy remont organów: wymieniono mieszki (membrany) traktury gry i registrów, wyregulowano trakturę, renowacji poddano piszczałki prospektowe. Za pośrednictwem Tomasza Nagalskiego z Warszawy zakupiono od niemieckiej firmy August Laukhuff nową, cichobieżną dmuchawę elektryczną, model Ventus, a następnie zamontowano ją wewnątrz instrumentu. Przegląd dmuchawy elektrycznej przeprowadzono do tej pory dwukrotnie: w 2009 i 2012 roku. W obu przypadkach został on wykonany przez Tomasza Nagalskiego z Warszawy. Następny przegląd zaplanowany jest na rok 2018.
- W 2017 roku ksiądz proboszcz Andrzej Zapart, zaniepokojony złym stanem organów, zadecydował o przeprowadzeniu ich generalnego remontu. Decyzja ta była spowodowana pogarszającym się stanem wysłużonego już instrumentu – stwierdzono m.in. ślady obecności drewnojadów. Wszelkie prace przy instrumencie zostaną prawdopodobnie zlecone organmistrzowi Andrzejowi Guziakowi z Zakopanego. Na przełom wiosny i lata bieżącego roku zaplanowano prace związane z renowacją drewnianych piszczałek. Natomiast na okres jesienno-zimowy przewidziano dalsze czynności przy instrumencie, np. restaurację piszczałek metalowych, wiatrownic, remont miecha, kontuaru oraz odnowienie prospektu i szafy organowej.
Organy usytuowane są na murowanym chórze muzycznym, naprzeciw głównego ołtarza, nad głównym wejściem do kościoła. Szafa organowa o konstrukcji ramowo-płycinowej jest wolno stojąca. Jej wymiary: wys. ok. 4,75 m, szer. 6,10 m, gł. 2,35 m.
Prospekt organowy architektoniczny, polichromowany w kolorze ciemnego brązu, jednosekcyjny, siedmioosiowy i trójwieżowy. Wsparty jest na cokole o płaskim konturze. W architekturze prospektu wyraźnie zaznaczają się trzy wieże. Utrzymane są one w formie arkad z drobnymi fryzami arkadowymi na krzywiznach. Oś prospektu wyznaczona jest przez wieżę środkową, która zwieńczona jest trójkątnym szczytem z wystającymi poziomo krawędziami, na których umieszczono stylizowane akroteriony, po środku zwieńczenia znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca lirę otoczoną przez ornament kwiatowy. Wieża środkowa ujęta jest w obramienia pilastrowe z impostami. Od wież bocznych oddzielają ją wąskie segmenty piszczałkowe, które zamknięte są asymetrycznymi łukami opatrzonymi fryzem arkadowym, w ich zwieńczeniu widoczne są krenelaże. Masywniejsze wieże boczne ujęte są w obramienia półkolumnowe. Na żaglach występują ażurowe wycięcia o motywie trójlistnej koniczyny. Wieże te również zwieńczone są odcinkiem krenelażu. Przy wieżach bocznych umieszczone są analogiczne segmenty piszczałkowe do części międzywieżowej. Są one skrajnie zwieńczone sterczynami z kwiatonem. Prospekt flankuje para ślepych arkad zamkniętych trójlistnym maswerkiem, przykrytych skośnymi daszkami, na których znajdują się drobne ornamenty wici roślinnej. Podstawa prospektu zryzalitowana jest pod wieżami bocznymi i nieznacznie pod wieżą środkową, całość o podziałach płycinowych. Niektóre elementy drobnej dekoracji snycerskiej zostały pozłocone (maswerki i lira w zwieńczeniu wieży środkowej). W prospekcie umieszczone są grające piszczałki głosów Principal 8' (32 piszczałki) i Cello 8' (9 piszczałek). Ustawiono je w sposób horyzontalny. Układ otworów labialnych: w bocznych wieżach w kształcie litery „V”, w wieży środkowej na jednym poziomie, w płaszczyznach skrajnych i pomiędzy wieżami – diagonalny (ukośny). Wszystkie piszczałki prospektowe są kompletne, wykonane z blachy cynowej, zostały one odnowione podczas ostatniego remontu instrumentu, który miał miejsce w 2002 r.
Instrument wyposażony jest w jeden miech pływakowy o wymiarach: dł. 2,54 m, szer. 1,55 m. Miech zaopatrzony jest w dwa podawacze klinowe oraz w sprawne urządzenie do kalikowania w formie dwóch dźwigni nożnych. Cała konstrukcja miecha umieszczona jest wewnątrz szafy organowej. Na miechu umieszczony jest napis: Dnia 21/IX 1912 rok. Prawdopodobnie jest to data jego montażu bądź naprawy. Obecnie powietrze do miecha dostarcza cichobieżna dmuchawa elektryczna z firmy August Laukhuff, która znajduje się na wewnątrz instrumentu.
Wolnostojący stół gry jest usytuowany centralnie przed szafą organową, bezpośrednio na osi prospektu. Grający siedzi przodem do ołtarza głównego. W stole gry, pomiędzy przyciskami registrów zbiorowych umieszczona jest tabliczka z sygnaturą budowniczego instrumentu o treści: Adolf Homan w Warszawie 1906. Zakres manuału: C-f3; zakres pedału: C-d1.
Organy mają pneumatyczną trakturę gry, registrów i połaczeń. W instrumencie znajdują się trzy wiatrownice stożkowe (po jednej dla każdej sekcji). Piszczałki ustawione są na wiatrownicach w systemie całotonowym (z podziałem na stronę C i Cis), odśrodkowym.
Obecnie instrument nie jest w pełni sprawny. Nie działa urządzenie Crescendo, w drugim manuale nie uruchamia się głos Kwinta 2 2/3'. Koniecznym przedsięwzięciem jest przeprowadzenie generalnego remontu i strojenia instrumentu.
To my prosimy o kontakt na maila instrumenty@musicamsacram.pl Z poważaniem Administrator