Kolegiata św. Mikołaja Końskie (świętokrzyskie)

Prospekt

Prospekt

Opis Instrumentu

Zabytkowy kościół św. Mikołaja w Końskich został zbudowany na przełomie XV i XVI wieku w stylu późnogotyckim. W latach 1902-1903 rozbudowano go w stylu neogotyckim: przedłużono wówczas nawę i dobudowano strzelistą wieżę. 

W całej historii kościoła odnotowujemy do czasów współczesnych cztery instrumenty organowe. Trzy z nich nie przetrwały do dnia dzisiejszego – uległy one zniszczeniu bądź zostały rozebrane (być może również translokowane). Pierwszy zachowany dokument, który wzmiankuje organy w koneckim kościele pochodzi z 1778 roku. Poniżej przedstawiona została krótka historia całego instrumentarium koneckiej kolegiaty:

  • Pozytyw sprzed 1778 roku: Informacja o tym instrumencie znajduje się w publikacji p.t. Kościół ś. Mikołaja w Końskich. Jej autorem jest Julian Bartoszewicz. W swej pracy zanotował: Nad drzwiami głównemi chór nowo malowany w XVIII wieku i pozytew o czternastu głosach, bez pedału, dobry, malowany na nowo, z wyzłacanemi ceratami i ozdobami. Wprawdzie publikacja ta pochodzi z roku 1848, jednakże jej autor zaznaczył, że wszystko to wyjęliśmy z opisu stanu kościoła jaki był w 1778 r. Oznacza to, że opis wyposażenia kościoła, w tym organów został sporządzony na podstawie inwentarza pochodzącego z roku 1778, którego autorowi niniejszego opracowania niestety nie udało się odnaleźć. Wyżej wymieniony pozytyw pochodził prawdopodobnie z XVIII stulecia, skoro w roku 1778 jego stan określono jako dobry.
  • Organy sprzed 1820 roku: w Inwentarzu kościoła parafialnego w Końskich, pochodzącym z 1820 roku, wymienione zostały organy. W inwentarzu tym zapisano: Drewniany (chór muzyczny) tarcicami obity, stolarską robotą zrobiony, biało malowany, wnijscie na Chur tarcicami obite z drzwiami i zamknięciem zelaznym opatrzone na którym stoi Organ o dwunastu głosach z piszczałek częścią cynowych a częścią drewnianych złożony o dwoch miechach potrzebujących reperacyi. Identyczną informację zawiera inwentarz sporządzony w 1824 roku. W podpunkcie Chor muzyczny możemy przeczytać: Drewniany tarcicami obity stolarską robotą biało malowany, wnijscie na chor tarcicami obite, z drzwiami i zamkiem zelaznym na którym stoi organ o dwunastu głosach zpiszczałek częścią cynowych częścią drewnianych złożony, o dwoch miechach, potrzebuiący reparacyi oszacowany...3000 zł p. W roku 1860 odnotowano, że organy wymagają natychmiastowego remontu: Tudzież w tymże Kościele organy restauracyi...potrzebują, , zaś w Protokole narady Dozoru Kościelnego zapisano: Organy wyreperować. W tym samym roku, w Wykazie Kosztów potrzebnych na reperacyę Kościoła Parafialnego w Mieście Końskich, 195 Rs (Summa – 195 ") przeznaczono na Robotę Organmistrza. Wyszczególniono tam również konieczne do przeprowadzenia prace: Za rozebranie organu składającego się z 12u głosów wystrojenie, wyprostowanie i polutowanie połamanych piszczałek, reperacyę w winklach dodaniem nowych sprężyn, rozebranie i złożenie miechów podklejenie tychże irchą białoskórniczą wyreperowanie klawiatór. W 1866 r. stan kościoła określono jako zły, niebezpieczny i zagrażający, tak samo było z organami, zanotowano wówczas: organ Kiedy Kolwiek rozlecić się może. Nie możemy ustalić fundatora, dokładnego czasu powstania i budowniczego tych organów. Możemy tylko przypuszczać, że instrument pochodził z XVIII wieku, a był on wysokiej wartości. Nie wiadomo, czy był jeden, czy dwa manuały. Sekcja pedału również nie jest wzmiankowana. Niestety dyspozycja nie zachowała się. Instrument został przypuszczalnie rozebrany przed rokiem 1885. W tym okresie dla kościoła wzniesiono nowe organy.
  • Organy sprzed 1885 roku: wiadomość o nowo zbudowanych organach dla koneckiej świątyni zawarta jest w inwentarzu datowanym na rok 1891, który podaje: Drewniany [chór muzyczny], biało malowany, stolarskiej roboty, do którego prowadzą schody drewniane obite deskami z drzwiami i zamkiem żelaznym, – na którym stoi organ o 7 głosach w organie i 3 w pedale – zupełnie w złym stanie za czasów tutejszego proboszcza ks. Franciszka Górskiego ze składek sprawiony za Rs. 600 w miejsce dawnego wysokiej wartości organu o 12 głosach z piszczałkami po większej części cynowemi. Pieniądze na budowę organów zostały zebrane z dobrowolnych składek parafian, zaś inicjatorem całego przedsięwzięcia był ówczesny proboszcz konecki, ks. Franciszek Górski.W tym miejscu należy wspomnieć, iż ks. Górski był proboszczem koneckiej parafii w latach 1864-1885, więc należy domniemywać, że instrument ten powstał przed 1885 rokiem. Budowniczy instrumentu pozostaje jednak nieznany. Ponieważ w inwentarzu odnotowano zły stan organów, a więc dosłownie w kilka lat od ich budowy, można domyślać się, że instrument ten nie był wysokiej jakości. Prawdopodobnie organy te miały jeden manuał i pedał. Wskazuje na to liczba głosów, zaś pedał jest wymieniony w powyższym inwentarzu. W przypadku tych organów brakuje również danych dotyczących dyspozycji, fundatora, budowniczego, dokładnej daty budowy i dalszych jego losów. 
  • Istniejący do czasów dzisiejszych instrument został wzniesiony w 1906 roku, trzy lata po zakończeniu rozbudowy kościoła. Organy powstały staraniem ówczesnego proboszcza koneckiego, ks. Albina Chojko: Za jego pasterowania przybyły do kościoła [...] Organ nowy o 17 (sic!) głosach z fabryki Homana w Warszawie...Wszystko to z dobrowolnych ofiar na tacę. Organy te są najprawdopodobniej czwartym z kolei instrumentem organowym w historii starożytnej, koneckiej Kolegiaty.

O autorstwie instrumentu informuje nas tabliczka umieszczona na stole gry: Adolf Homan w Warszawie 1906. Jako że instrument powstał w trakcie neogotyckiej przebudowy kościoła, prospekt wzniesiony przez zakład organmistrzowski Homana jest charakterystyczny dla tego stylu. Typ prospektu organowego zaprojektowany dla kościoła w Końskich wykorzystany był przy budowie organów dla kościołów parafialnych w Dobrowie i Baćkowicach. Podobny instrument powstał także w Iwaniskach. Historia utrzymania instrumentu:

  • 1932 r. – nieokreślone bliżej prace przy instrumencie, również brak nazwiska organmistrza. W inwentarzu z 1934 r. zanotowano: Nad Kruchtą znajduje się Chór, szer. 4,80 m., dł. 11,86 m. Od kościoła chór jest oddzielony kamienną balustradą grubości 40 cm. Na chórze mieszczą się organy 14 głosowe o miechach dwupedałowych, odnowione w 1932 r. Posadzka na chórze jest kamienna.
  • 1942 r. – remont organów przeprowadził Stanisław Sosnowski z Warszawy. Informuje o tym inskrypcja na piszczałce pedałowej o następującej treści: + 1942 r. od dnia 26 maja do dnia 13 czerwca włącznie był przeprowadzany remont organów za Administratora księdza Feliksa Spychałe przez organmajstra Stanisława Sosnowskiego z Warszawy. Walery Postupalski miejscowy organista chironom dnia 14 czerwca 1942 r. Druga inskrypcja, umieszczona na kanale powietrznym jest prawie identyczna: Organ remontowany za Administratora Ks. Feliksa Spychałe od 26/V do 13/VI 1942r. 
  • Istotną datą w historii koneckich organów jest rok 1947. Organmistrz Stefan Krukowski z Piotrkowa Trybunalskiego zamontował wówczas do instrumentu napęd elektryczny. Dmuchawę doprowadzającą powietrze do miecha zainstalowano w wieży kościelnej. Krukowski dodatkowo przeprowadził również generalny remont instrumentu, zaś koszt wszystkich prac wyniósł 800 tysięcy złotych. Informuje nas o tym inskrypcja na piszczałce pedałowej, sporządzona przez Walerego Postupalskiego, miejscowego organistę. Treść inskrypcji jest następująca: Od 3/VIII do 25/IX 1947 r. przeprowadzono główny remont organów przez firmę St. Krukowskiego w Piotrkowie, W. Postupalski. W inwentarzu pochodzącym z 1949 r. zapisano: Nad Kruchtą znajduje się chór. szer. 4,80 m. dł. 11,86 m. Od kościoła chór jest oddzielony kamienną balustradą grubości 40 cm. Na chórze mieszczą się organy 14 głosowe (sic!) o miechach dwupedałowych, odnowione w 1932 r. Posadzka na chórze jest kamienna. W roku 1947 zremontowano solidnie organy kosztem 800,000 złotych. Zmotoryzowano organy, zainstalowano na kościele wentylator oraz megafony.
  • Następne prace przy organach miały miejsce w 1962 roku. Wykonał je Józef Buła z Mydlnik (obecnie dzielnica Krakowa). Przeprowadził on wtedy częściowy remont instrumentu, zmienił też dmuchawę elektryczną i miejsce jej zamontowania (z wieży kościelnej została ona przeniesiona na chór muzyczny, w bezpośrednie sąsiedztwo organów. Zainstalowano ją w dźwiękoszczelnej skrzyni ustawionej przy wejściu na chór). Naprawiono i przerobiono miech, wymieniono także ramę klawiatury nożnej i znajdujące się pod klawiszami sprężyny. Wydarzenie to udokumentowane jest dokładnie poprzez inskrypcję na piszczałce pedałowej: od 8/X 1962 r. [...] 8/XI 1962 r. remont częściowy organów z przerobieniem napędu do miecha z wieży do Kościoła – nowy motor. Pedał – klamrę nową ze sprężynami firma Józef Buła. Zakład Instrument. Kraków – Mydlniki 8b, W. Postupalski.
  • Ostatni z poważniejszych remontów odbył się w 2002 roku. Przeprowadził go Zbigniew Nita z Kruszewca. Wykonano wówczas częściowy remont organów: wymieniono mieszki (membrany) traktury gry i registrów, wyregulowano trakturę, renowacji poddano piszczałki prospektowe. Za pośrednictwem Tomasza Nagalskiego z Warszawy zakupiono od niemieckiej firmy August Laukhuff nową, cichobieżną dmuchawę elektryczną, model Ventus, a następnie zamontowano ją wewnątrz instrumentu. Przegląd dmuchawy elektrycznej przeprowadzono do tej pory dwukrotnie: w 2009 i 2012 roku. W obu przypadkach został on wykonany przez Tomasza Nagalskiego z Warszawy. Następny przegląd zaplanowany jest na rok 2018. 
  • W 2017 roku ksiądz proboszcz Andrzej Zapart, zaniepokojony złym stanem organów, zadecydował o przeprowadzeniu ich generalnego remontu. Decyzja ta była spowodowana pogarszającym się stanem wysłużonego już instrumentu – stwierdzono m.in. ślady obecności drewnojadów. Wszelkie prace przy instrumencie zostaną prawdopodobnie zlecone organmistrzowi Andrzejowi Guziakowi z Zakopanego. Na przełom wiosny i lata bieżącego roku zaplanowano prace związane z renowacją drewnianych piszczałek. Natomiast na okres jesienno-zimowy przewidziano dalsze czynności przy instrumencie, np. restaurację piszczałek metalowych, wiatrownic, remont miecha, kontuaru oraz odnowienie prospektu i szafy organowej.

Organy usytuowane są na murowanym chórze muzycznym, naprzeciw głównego ołtarza, nad głównym wejściem do kościoła. Szafa organowa o konstrukcji ramowo-płycinowej jest wolno stojąca. Jej wymiary: wys. ok. 4,75 m, szer. 6,10 m, gł. 2,35 m.

Prospekt organowy architektoniczny, polichromowany w kolorze ciemnego brązu, jednosekcyjny, siedmioosiowy i trójwieżowy. Wsparty jest na cokole o płaskim konturze. W architekturze prospektu wyraźnie zaznaczają się trzy wieże. Utrzymane są one w formie arkad z drobnymi fryzami arkadowymi na krzywiznach. Oś prospektu wyznaczona jest przez wieżę środkową, która zwieńczona jest trójkątnym szczytem z wystającymi poziomo krawędziami, na których umieszczono stylizowane akroteriony, po środku zwieńczenia znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca lirę otoczoną przez ornament kwiatowy. Wieża środkowa ujęta jest w obramienia pilastrowe z impostami. Od wież bocznych oddzielają ją wąskie segmenty piszczałkowe, które zamknięte są asymetrycznymi łukami opatrzonymi fryzem arkadowym, w ich zwieńczeniu widoczne są krenelaże. Masywniejsze wieże boczne ujęte są w obramienia półkolumnowe. Na żaglach występują ażurowe wycięcia o motywie trójlistnej koniczyny. Wieże te również zwieńczone są odcinkiem krenelażu. Przy wieżach bocznych umieszczone są analogiczne segmenty piszczałkowe do części międzywieżowej. Są one skrajnie zwieńczone sterczynami z kwiatonem. Prospekt flankuje para ślepych arkad zamkniętych trójlistnym maswerkiem, przykrytych skośnymi daszkami, na których znajdują się drobne ornamenty wici roślinnej. Podstawa prospektu zryzalitowana jest pod wieżami bocznymi i nieznacznie pod wieżą środkową, całość o podziałach płycinowych. Niektóre elementy drobnej dekoracji snycerskiej zostały pozłocone (maswerki i lira w zwieńczeniu wieży środkowej). W prospekcie umieszczone są grające piszczałki głosów Principal 8' (32 piszczałki) i Cello 8' (9 piszczałek). Ustawiono je w sposób horyzontalny. Układ otworów labialnych: w bocznych wieżach w kształcie litery „V”, w wieży środkowej na jednym poziomie, w płaszczyznach skrajnych i pomiędzy wieżami – diagonalny (ukośny). Wszystkie piszczałki prospektowe są kompletne, wykonane z blachy cynowej, zostały one odnowione podczas ostatniego remontu instrumentu, który miał miejsce w 2002 r.

Instrument wyposażony jest w jeden miech pływakowy o wymiarach: dł. 2,54 m, szer. 1,55 m. Miech zaopatrzony jest w dwa podawacze klinowe oraz w sprawne urządzenie do kalikowania w formie dwóch dźwigni nożnych. Cała konstrukcja miecha umieszczona jest wewnątrz szafy organowej. Na miechu umieszczony jest napis: Dnia 21/IX 1912 rok. Prawdopodobnie jest to data jego montażu bądź naprawy. Obecnie powietrze do miecha dostarcza cichobieżna dmuchawa elektryczna z firmy August Laukhuff, która znajduje się na wewnątrz instrumentu. 

Wolnostojący stół gry jest usytuowany centralnie przed szafą organową, bezpośrednio na osi prospektu. Grający siedzi przodem do ołtarza głównego. W stole gry, pomiędzy przyciskami registrów zbiorowych umieszczona jest tabliczka z sygnaturą budowniczego instrumentu o treści: Adolf Homan w Warszawie 1906. Zakres manuału: C-f3; zakres pedału: C-d1

Organy mają pneumatyczną trakturę gry, registrów i połaczeń. W instrumencie znajdują się trzy wiatrownice stożkowe (po jednej dla każdej sekcji). Piszczałki ustawione są na wiatrownicach w systemie całotonowym (z podziałem na stronę C i Cis), odśrodkowym. 

Obecnie instrument nie jest w pełni sprawny. Nie działa urządzenie Crescendo, w drugim manuale nie uruchamia się głos Kwinta 2 2/3'. Koniecznym przedsięwzięciem jest przeprowadzenie generalnego remontu i strojenia instrumentu.


Budowniczy
Adolf Homan
Rok zakończenia budowy
1906
Stan instrumentu
Zły
Liczba głosów
16
Liczba klawiatur
2+P
Traktura gry
pneumatyczna
Traktura rejestrów
pneumatyczna
Dyspozycja instrumentu
Manuał IManuał IIPedał
1. Bordun 16'1. Principal skrzypcowy 8'1. Pryncypałbas 16'
2. Principal 8'2. Koncert Flet 8'2. Subbas 16'
3. Dubelflet 8'3. Fernflöte 4'3. Wiolonbas 16'
4. Gamba 8'4. Kwinta 2 2/3' ***4. Cello 8'
5. Salicet 8'
6. Oktawa 4'
7. Picolo 2' *
8. Mixtura 3[-4] churowa [sic!]**
Pomoce
Połączenia: II/I, I/P, II/P, Octavkoppel II/I, Suboctavkoppel. Man. I
Urządzenia dodatkowe: Crescendo, Tremolo Flet (faktycznie tremolo dla całych organów)
Registry zbiorowe: Piano, Forte, Tutti
Przypisy
*) pierwotnie Dolcet 4'
**) układ: C: 2'+1 1/3'+1', c: 2 2/3'+2'+1 1/3'+1', c1: 5 1/3'+4'+2 2/3'+2',
***) na manubrium napis: Kwinta 3 3/4'; pierwotnie Eolina 8'
Na manubriach umieszczone są błędne napisy: Mixtura 3churowa – w organach występuje Mixtura 3-4 chórowa; Kwinta 3 3/4' – faktycznie jest to głos Kwinta 2 2/3'; Tremolo Flet – realnie urządzenie to obsługuje całe organy.
Stół gry

Stół gry

Sygnatura budowniczego

Sygnatura budowniczego

Wskaźnik urządzenia Crescendo

Wskaźnik urządzenia Crescendo

Wnętrze stołu gry

Wnętrze stołu gry

Urządzenie do kalikowania

Urządzenie do kalikowania

Dmuchawa elektryczna

Dmuchawa elektryczna

Piszczałki sekcji manuału I

Piszczałki sekcji manuału I

Wiatrownica sekcji manuału II od spodu

Wiatrownica sekcji manuału II od spodu

Projekt prospektu organowego

Projekt prospektu organowego






Opis na medal

Powyższy artykuł został uznany przez Redakcję jako wzorcowy. Jest to szczególne wyróżnienie dla profesjonalnych opisów instrumentów: opartych o bogatą bibliografię oraz wizję lokalną, posiadających wyczerpujący i ciekawy opis, udokumentowanych zdjęciami w wysokiej rozdzielczości oraz powstałych z dbałością o szczegóły. Opis posiadający to wyróżnienie jest wzorem dla wszystkich innych i powinien być przez nie naśladowany. Potwierdza również wiedzę i umiejętności autora w zakresie analizy budowy instrumentu.




Źródło
Oględziny własne, archiwum parafii św. Mikołaja w Końskich, Archiwum Diecezji Sandomierskiej
Piotr Guldziński, Organy Adolfa Homana w kościele św. Mikołaja w Końskich, Lublin 2014 (praca licencjacka).
Instrument znany z autopsji.
Autor
Piotr Guldziński


Ostatnia modyfikacja: 2017-06-03 20:29:11


pavlos
pavlos 2022-09-07 12:39:10
To my prosimy o kontakt na maila instrumenty@musicamsacram.pl Z poważaniem Administrator
Kacperasny123
Kacperasny123 2022-06-10 12:21:14
Wraz z minionym remontem instrumentu konieczna jest zmiana danych dotyczących organów. Posiadam odpowiednie informacje, do dokonania tego. Proszę o kontakt ze storny administracji.