Kościół św. Franciszka Serafickiego Poznań (wielkopolskie)

Początki poznańskiej obecności franciszkanów-obserwantów, zwanych bernardynami, datowane są na 1455 rok. Wybudowali oni najpierw drewnianą kaplicę, a przed 1473 r. murowany kościół, który został zniszczony w czasie potopu szwedzkiego. Nowy kościół o barokowej formie powstawał w latach 1661–1668. Około 1740 r. dobudowano kaplicę loretańską. Po pruskiej kasacie klasztoru kościół został przekazany pobliskiemu Gimnazjum św. Marii Magdaleny. Podczas działań wojennych kościół został poważnie uszkodzony (zawaliło się sklepienie prezbiterium i hełmy wież, doszczętnie spłonęło wyposażenie wnętrza). Odbudowa i rekonstrukcja kościoła i klasztoru trwała do 1988 roku. 

Pierwsza wzmianka o instrumencie w tym miejscu pochodzi z 1693 roku. Księgi klasztorne wspominają o organach usytuowanych w pobliżu zakrystii (prawdopodobnie na chórze zakonnym) wykonane przez brata Antoniego z Głogowa. Dokumenty kasacyjne klasztoru wspominają o 9-głosowych organach chórowych do codziennego używania. Prawdopodobnie jest to ten sam instrument. Jego dalsze pozostają niejasne. 

27 stycznia 1742 r. podpisano umowę z wrocławskim organmistrzem Michaelem Englerem na budowę nowych organów. Budowa trwała do 1747 r. i pochłonęła 3320 talarów. Organy miały imponujący prospekt parawanowy, który uchodził za najpiękniejszy w Wielkopolsce. Całość była dopełniona bogatą dekoracją snycerską i licznymi rzeźbami (od atlantów, po orkiestrę niebiańską). Prospekt ten nawiązywał do tradycji śląskich; jego kompozycja była podporządkowana architekturze empory chórowej oraz centralnemu oknu w zachodniej fasadzie kościoła. Poniżej wspomnianego okna umieszczono niewielkie segmenty piszczałkowe, rozszerzające się perspektywicznie ku bocznym partiom prospektu, które z kolei zostały zaakcentowane okazałymi wieżami piszczałkowymi wspartymi na rzeźbach atlantów. W balustradę chóru muzycznego wbudowano pozytyw przedni o trójosiowym prospekcie, składającym się z niższego pola środkowego flankowanego wyższymi segmentami bocznymi.

W dziele Carla Gottfrieda Meyera Sammlung einiger Nachrichten von berühmten Orgelwerken in Deutschland wydanym w 1757 r. we Wrocławiu, znaleźć można następującą dyspozycję omawianego instrumentu:

DYSPOZYCJA ORGANÓW M. ENGLERA

Urządzenia dodatkowe:
Zimbelstern
Paukenregister
Sperrventil
Koppeln (II-I, I-P?)
Kalkantenglocke

Po kasacie zakonu o przejęcie instrumentu ubiegały się dwa kościoły: św. Marii Magdaleny (kolegiata farna) i św. Antoniego z Padwy (franciszkański). Do przeniesienia jednak nie doszło. 

Oprócz dużych organów oraz pozytywu na chórze zakonnym przez pewien czas w świątyni znajdowały się organy pochodzące z kościoła św. Marcina. Zostały ulokowane w 1834 r. w kaplicy loretańskiej. Na początku lat 60. XIX w. instrument o barokowej proweniencji powrócił do swojej pierwotnej lokalizacji. Obecnie w kaplicy znajduje się dwumanuałowa fisharmonia. 

W 1864 r. firma Wilhelma Sauera dokonała przebudowy instrumentu. Zakres prac nie jest znany. Przypuszczalnie została wtedy zmieniona dyspozycja instrumentu. Z 35 głosów pozostało 34, choć katalog z 1867 r. wymienia ich 35. 

Podczas I wojny światowej prospekt został pozbawiony cynowych piszczałek. Ich waga wynosiła 470 kg. Prawdopodobnie były one dziełem firmy Sauer, gdyż zwyczajowo nie konfiskowano piszczałek sprzed 1810 roku. Po wojnie podjęto starania mające na celu uzupełnienie prospektu. Swoją ofertę przedstawił Paul Voelkner z Bydgoszczy, ale prawdopodobnie nie została ona przyjęta. W 1920 r. nadal planowano „prowizoryczną naprawę organów” i uzupełnienie piszczałek prospektowych. Materiał archiwalny nie potwierdza jednak przeprowadzonych prac. 

W wyniku działań zbrojnych podczas II wojny światowej instrument został zniszczony. Jedyną pozostałością po organach są trzy konsole w balustradzie empory, gdzie umieszczony był pozytyw. 

Obecny instrument został sprowadzony w 1952 r. z kościoła ewangelickiego w Zbąszyniu, który został wybudowany w latach 1901–1905. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, że instrument również powstał w tamtym czasie. Został on wybudowany przez firmę Walter z Góry. Według katalogu miał 24 głosy, lecz jest to zapewne ilość włączników rejestrowych (21 głosów i 3 połączenia). Wiatrownice stożkowe.

Prospekt organowy neobarokowy, jednosekcyjny, siedmioosiowy. W partii cokołowej trzy płaskie pola piszczałkowe. Prospekt złożony z wydatnej, półkoliście zarysowanej wieży centralnej i trójkątnych wież bocznych. Wieże wsparte na konsolach. Między wieżami i na skraju prospektu płaskie pola piszczałkowe (skrajne – dwukondygnacyjne). W zwieńczeniu wież odcinki belkowania. Na wieżach bocznych ażurowe latarnie. Płaskie pola zwieńczone gzymsami. Zwieńczenie wzbogacone ażurowymi ornamentami. Prospekt flankowany rzeźbionymi uszakami. W polach piszczałkowych ażurowe kotarki i ornamenty przesłaniające częściowo nogi piszczałek prospektowych. Prospekt polichromowany. Detal snycerski złocony. Część piszczałek grających. 

Pierwotnie stół gry był prawdopodobnie wbudowany w szafę organową. Obecnie jest wolnostojący, skierowany przodem do ołtarza. Na kontuarze, nad włącznikami rejestrowymi, pozostał ślad po tabliczce budowniczego. Skala manuałów: C–f³; skala pedału: C-d¹. Kolory szyldów rejestrowych: manuał – białe; II manuał – fioletowe; pedał – niebieskie. 

Od kilku lat instrument pozostaje nieczynny. Lata zaniedbań spowodowały, że organy znajdują się na skraju całkowitej destrukcji.