Bazylika Nawiedzenia NMP (OO. Karmelitów) na Piasku Kraków (małopolskie)

Krakowska świątynia karmelitańska swymi początkami sięga schyłku XIV w., a jej konsekracja odbyła się najprawdopodobniej w 1412 r. Pod względem dziedzictwa organowego jest to kościół wyjątkowy, nie tylko w skali Krakowa, ale całej Małopolski, wszak obecnie skrywa aż cztery niezależne, wciąż czynne instrumenty: jeden w nawie głównej, dwa w kaplicy Matki Bożej Piaskowej oraz jeden w tzw. kaplicy brackiej.

Pierwsza, pośrednia wzmianka o tutejszym instrumencie pochodzi z 1450 r., kiedy to odnotowano działalność miejscowego organisty. Organy, na których grał ów muzyk, powstały zapewne w pierwszej połowie XV stulecia. Kolejny instrument, dzieło Stefana Rothoze z podkrakowskiego Kazimierza (rodem z Przemyśla), był budowany przed 1494 r. Obiekt ów, przypuszczalnie zlokalizowany w prezbiterium, nie spłonął chyba w czasie pożaru, jaki wybuchł w 1587 r.

W 1647 r. karmelici płacili „organiście”, czy raczej organmistrzowi, który naprawiał organy i pozytyw. Jakkolwiek potop szwedzki pociągnął za sobą zniszczenia zabudowań klasztornych, można domniemywać, że wspomniane instrumenty nie uległy całkowitej destrukcji, bowiem inwentarz muzykaliów z 1665 r. wyszczególnia: „Pułorganie w małym Chorze” (tj. w prezbiterium, być może instrument identyczny z dziełem Stefana Rothoze) oraz „Pozytyw w puzdrze na Chorze wielkim” (w nawie głównej). Konsekracja odbudowanego kościoła przypadła na 1679 r., jednak już trzy lata wcześniej, mianowicie w 1676 r., płacono organmistrzowi Błażejowi naprawiającemu pozytyw, zapewne identyczny z instrumentem mobilnym. Analiza wzmianek z księgi rachunkowej pozwala stwierdzić, że organmistrz pochodził z Uścia, względnie miał tam swoją pracownię.

W latach 1676-1678 rzeczony Błażej z Uścia wykonał dla świątyni nowe organy z pedałem, które były naprawiane po raz pierwszy w roku ukończenia ich budowy. Dalsze reparacje miały miejsce w latach: 1681, 1682-1683 (organmistrz Błażej), 1688, 1694 (organmistrz Bartłomiej), 1696 (organmistrz Jan) oraz 1700.

Kolejny instrument, którego prospekt częściowo przetrwał do naszych czasów, został wybudowany w latach 1711-1713 przez dwóch organmistrzów: Wawrzyńca (inaczej: Laurentego) i Wojciecha. Dekorację zewnętrznej struktury sporządził snycerz imieniem Jan (Hans). Według XIX-wiecznego opisu, organy miały trzydzieści sześć głosów: siedemnaście w manuale głównym, siedem w pozytywie oraz dwanaście w pedale. Stół gry, częściowo zachowany do dnia dzisiejszego, wbudowany był centralnie w cokół szafy organowej.

Rok 1738 wiąże się z malowaniem i złoceniem prospektu. Fundatorem tego przedsięwzięcia był Antoni Szembek, podkomorzy krakowski. Jeśli chodzi o reparacje instrumentu, obejmujące nade wszystko klejenie miechów, to w latach 1746-1852, a więc w okresie niewiele przekraczającym jedno stulecie, odnotowywano je aż dwadzieścia dziewięć razy. Wśród wykonawców prac wymienieni zostali kolejno następujący organmistrzowie i rzemieślnicy: br. Marian (augustianin), Szymon Popioł (Popiołek, Popiołkiewicz), br. Maurycy, Kazimierz Kowalski, Józef Sitarski, Ignacy Ziernicki (Żernicki), a także Walenty (?) Wroński.

Na początku XIX w. kościół karmelitański „przygarnął” parafię pw. św. Szczepana, której macierzysta świątynia została zburzona. Wydarzenie to w pewnym stopniu rzutowało na historię organów, bowiem w 1889 r. z polecenia proboszcza tejże parafii, dostrzegającego rzekomo zły stan pewnych elementów wyposażenia wnętrza, zlikwidowano pozytyw na balustradzie chóru muzycznego. Pozostała część instrumentu musiała być w fatalnej kondycji, skoro w 1901 r. dwukrotnie wypożyczano zastępczą fisharmonię.

Ostateczną zagładę barokowych organów przyniósł ze sobą 1916 r. Wtedy właśnie z istniejącej szafy organowej wyrugowano wszystkie piszczałki wraz z mechanizmem. Szczęśliwie ocalał efektowny i bogato zdobiony prospekt sekcji głównej, przed którym tymczasowo stanął niewielki pozytyw Antoniego Sapalskiego z lat 1857-1858, mieszczący się przedtem na zachodnim chórze w kaplicy Matki Bożej Piaskowej.

W 1930 r. nawa główna wzbogaciła się o nowy, przesadnie obszerny, żelbetowy chór muzyczny, wykonany według projektu znanego architekta Franciszka Mączyńskiego. Najprawdopodobniej przy tej okazji zrodził się pomysł wyposażenia świątyni w całkowicie nowe organy. Krakowski organmistrz Stanisław Żebrowski przygotował nawet szkic neorokokowego prospektu, jednak przedsięwzięcie to nie doczekało się finalizacji, a na nowej emporze stanęła pusta szafa organowa, jedyny relikt instrumentu z lat 1711-1713.

Pod koniec 1946 r. rozpoczęto zbieranie ofiar pieniężnych z przeznaczeniem na organy. W czerwcu roku następnego firma Wacława Biernackiego z Krakowa ukończyła budowę nowego instrumentu ulokowanego za barokowym prospektem. Organy te, będące w pierwotnym założeniu częścią planowanego instrumentu o większych rozmiarach, miały tylko jedenaście głosów, jeden manuał i pedał, trakturę pneumatyczną oraz wolnostojący kontuar.

Instrument był remontowany w 1962 r., natomiast w 1980 r. pochodzące zeń wiatrownice, piszczałki i stół gry przeniesiono do karmelitańskiego kościoła w Pilźnie, gdzie funkcjonują do dnia dzisiejszego po przebudowie ukończonej w 1983 r.

Tymczasem krakowscy karmelici już w połowie 1977 r. zawarli umowę na wykonanie nowych organów z firmą Tadeusza Rajkowskiego z Włocławka. Budowa znacznie przedłużała się w czasie i została ukończona dopiero w 1981 r. Według protokołu odbiorczego, ten wyjątkowo kiepski instrument cechował się wadliwym wykonaniem oraz wprost „skandalicznym” brzmieniem. Był wyposażony w dwadzieścia osiem głosów (jakkolwiek w kosztorysie z 1977 r. przewidywano o trzy głosy mniej), dwa manuały i pedał, trakturę mechaniczną oraz wolnostojący kontuar. Zespół brzmieniowy ponownie umieszczono za dawnym prospektem z lat 1711-1713.

W obliczu powstania tak nieudanych organów, już w połowie 1989 r. zawarto umowę z firmą Jacka Siedlara z Modlnicy k. Krakowa celem podjęcia budowy nowego instrumentu przy maksymalnym wykorzystaniu istniejących elementów, zwłaszcza piszczałek. Prace organmistrzowskie, sfinalizowane przed końcem 1993 r., spotkały się z pozytywną oceną powołanej komisji. Stół gry wbudowany został w cokół barokowego prospektu organowego, który odnowiono w 1991 r. Pierwotny stół gry, siłą rzeczy usunięty ze swego pierwotnego położenia, jest obecnie przechowywany w klasztornych zbiorach muzealnych.

Instrument 30-głosowy, o trakturze mechanicznej i wiatrownicach klapowo-zasuwowych, z wbudowanym stołem gry o 2 manuałach (C-a³) i pedale (C-f¹).

Prospekt organowy architektoniczny, barokowy, jednosekcyjny, dziewięciopolowy.