Powojenne organmistrzostwo polskie znajdowało się w trudnym położeniu. Zmiany ustrojowe uniemożliwiały współpracę i kontakt z krajami Europy Zachodniej, co skutkowało pogłębiającym się zapóźnieniem. Również idee Orgelbewegung znajdowały w naszym kraju niewielki oddźwięk. Wciąż powstawały przede wszystkim instrumenty z wiatrownicami stożkowymi, o trakturze pneumatycznej lub elektropneumatycznej. Do ich budowy wykorzystywano materiały o charakterze wybitnie zastępczym, takie jak sklejka czy blacha cynkowa. Osobnym rozdziałem w historii polskiego budownictwa organowego po II wojnie światowej jest proceder pozyskiwania i wywożenia organów z tak zwanych Ziem Odzyskanych. Trzeba podkreślić, w dziejach instrumentarium Filharmonii Krakowskiej, niczym w zwierciadle, odbijają się wszystkie elementy powyższej charakterystyki.
Po wojnie Filharmonia weszła w posiadanie małych 11-głosowych pneumatycznych organów wybudowanych przez firmę Berschdorf z Nysy. Według niepotwierdzonych informacji, przywieziono je do Krakowa z miejscowości Paczków na Dolnym Śląsku za pośrednictwem Ministerstwa Kultury. Ze względu na swoje rozmiary i skromną dyspozycję instrument okazał się mało przydatny do działalności koncertowej. W zaistniałej sytuacji władze Filharmonii podjęły starania o wyposażenie budynku w organy odpowiedniej wielkości. Powstały one w latach 1950–1951, a ich wykonawcą była krakowska firma Wacława Biernackiego, której siedziba mieściła się przy ul. Franciszkańskiej 4, a więc dosłownie kilkadziesiąt metrów od gmachu Filharmonii. Nowy instrument o trakturze elektropneumatycznej miał 30 głosów oraz dwa manuały i pedał. Wyposażony był w wolnostojący ruchomy stół gry.
Warto wspomnieć, że firma Biernackiego przejęła organy Berschdorfa, sprzedając je później parafii św. Anny w miejscowości Ząb na Podhalu, gdzie znajdują się do dziś.
Zgodnie z przyjętymi założeniami, instrument Biernackiego miał być w przyszłości rozbudowany do 60 głosów rozdzielonych pomiędzy trzy manuały i pedał. Chociaż w 1961 r. miał miejsce odbiór nowego, 3-manuałowego stołu gry, to jednak organy nie były wtedy kompletne. Brakowało części głosów językowych, które mogły zostać uzupełnione po 1974 r. W tym miejscu należy podkreślić, że projekt dyspozycji (tak w wersji 30-, jak i 60-głosowej) opracowali dwaj zasłużeni profesorowie Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Krakowie: Józef Chwedczuk i Bronisław Rutkowski. Zrealizowana dyspozycja, jakkolwiek nieco odmienna (zwłaszcza w fazie rozbudowy), nawiązywała do koncepcji obu profesorów.
DYSPOZYCJA ORGANÓW FIRMY W. BIERNACKIEGO (stan z 1974 r.):
Manuał I | Manuał II | Manuał III | Pedał |
Praestant 16' | Flet kryty 8' | Kwintaton 16' | Pryncypał 16' |
Pryncypał 8' | Kwintadena 8' | Pryncypał 8' | Subbas 16' |
Bourdon 8' | Dolce 8' | Flet rurkowy 8' | Salicet 16' |
Gemshorn 8' | Pryncypał 4' | Salicjonał 8' | Kwinta 10 2/3' |
Dulcjana 8' | Flet blokowy 4' | Oktawa 4' | Oktawa 8' |
Oktawa 4' | Oktawa 2' | Flet 4' | Flet basowy 8' |
Flet rurkowy 4' | Flet kwintowy 1 1/3' | Nasard 2 2/3' | Chorałbas 4' |
Kwinta 2 2/3' | Oktawin 1' | Róg nocny 2' | Flet 4' |
Oktawa 2' | Sesquialtera 2x | Tercja 1 3/5' | Oktawa fletowa 2' |
Mixtura major 4-6x | Mixtura acuta 4x | Septyma 1 1/7' | Mixtura 4x |
Mixtura minor 4x | Cymbel 3x | Piccolo 1' | Sordun 32' |
Cornet 4x | Regał 16' | Kwarta 2x | Puzon 16' |
Trompet 16' | Róg krzywy 8' | Mixtura 4-6x | Bombarde 8' |
Trompet 8' | Szałamaja 4' | Cymbel kwintowy 3x | Trąbka 4' |
Fagot 16' | |||
Trąbka 8' | |||
Vox humana 8' | |||
Regał 8' |
Połączenia: II-I, III-I, III-II, I-P, II-P, III-P
Tremulanty manuałów II i III
Mimo wysiłku i zaangażowania wielu osób instrument nie należał do najbardziej udanych, a to ze względu chociażby na niską jakość materiałów, z których był wykonany. Nic zatem dziwnego, że pod koniec lat 70. władze Filharmonii nosiły się z myślą zastąpienia go dziełem wyższej jakości. I tak w 1978 r. przestarzałe organy firmy Biernackiego sprzedano do kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa w Nowym Targu, gdzie funkcjonują do dziś (zmontowane przez firmę Stanisława Ziai z Chmielnika), a na ich miejscu w gmachu Filharmonii powstał nowoczesny jak na owe czasy instrument firmy Schuke z Poczdamu, budowany w latach 1978-1982. Miał on 56 głosów, trzy manuały i pedał, mechaniczną trakturę gry i elektryczną trakturę rejestrów. Jego powstanie było jednym z pierwszych przejawów otwarcia budownictwa organowego w Polsce na wpływy zachodnie w latach siedemdziesiątych. Współprojektantem dyspozycji był prof. Jan Jargoń, kierownik Katedry Organów Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Krakowie.
DYSPOZYCJA ORGANÓW FIRMY SCHUKE:
Manuał I | Manuał II | Manuał III | Pedał |
Principal 16' | Bourdon 16' | Holzgedackt 8' | Untersatz 32' |
Principal 8' | Principal 8' | Quintadena 8' | Principal 16' |
Rohrflöte 8' | Gedackt 8' | Principal 4' | Offenbass 16' |
Gambe 8' | Salicional 8' | Rohrflöte 4' | Subbass 16' |
Quinte 5 1/3' | Schwebung 8' | Oktave 2' | Quinte 10 2/3' |
Oktave 4' | Oktave 4' | Blockflöte 2' | Oktave 8' |
Gemshorn 4' | Nachthorn 4' | Quinte 1 1/3' | Gedacktbass 8' |
Quinte 2 2/3' | Nassat 2 2/3' | Sifflöte 1' | Oktave 4' |
Oktave 2' | Waldflöte 2' | Sesquialtera 2x | Pommer 4' |
Gross-Mixtur 8x | Terz 1 3/5' | Scharff 5x | Flachflöte 2' |
Klein-Mixtur 5x | Quinte 1 1/3' | Cymbel 3x | Mixtur 6x |
Trompete 16' | Septime 1 1/7' | Dulcianregal 16' | Posaune 16' |
Trompete 8' | Mixtur 6x | Trichterregal 8' | Trompete 8' |
Fagott 16' | Clairon 4' | ||
Oboe 8' | |||
Trompete 4' |
Połączenia: II-I, III-I, III-II, I-P, II-P, III-P
Tremulanty manuałów II i III
Setzer-Kombination
Organo Pleno
Wyłączniki (zbiorowy i indywidualne) głosów językowych
Niestety, melomanom nie było dane długo cieszyć się nowymi organami. Spłonęły one w 1991 r. podczas pożaru gmachu Filharmonii. Echem pamiętnego pożaru jest umieszczona w holu Filharmonii rzeźba Nike autorstwa Mariana Gołogórskiego, który wkomponował w nią częściowo stopione piszczałki ze spalonego instrumentu.
Niedługo po tragicznym wydarzeniu rozpoczęto rozmowy w sprawie wybudowania nowych organów. Ostatecznie zadanie to zlecono firmie Johannes Klais Orgelbau z Bonn, która oficjalne zamówienie przyjęła w 1992 r., a w 1996 r. ukończyła budowę obecnego instrumentu o 50 głosach, 3 manuałach i pedale, mechanicznej trakturze gry oraz elektrycznej trakturze rejestrów. Również tym razem w projektowaniu dyspozycji brał udział prof. Jan Jargoń.
W 2020 r. organy zostały wyczyszczone przez firmę SLJ Budowa Organów, która wymieniła też skóry na miechach. W 2022 r. zainstalowano nowy setzer na 1000 kombinacji wykonany przez Jana Drozdowicza z Poznania, likwidując jednocześnie wyłączniki mikstur i głosów językowych. Od 2022 r. organami opiekuje się Konrad Dybczak. Rozpoczął on proces wymiany reszty skór w organach; obecnie ukończono ją w piszczałkach drewnianych, a w przyszłości będzie wykonana na klapach. Instrument wymaga dalszej renowacji (m.in. wymiany uszczelniaczy na klocach) i reintonacji z racji zmiany akustyki sali koncertowej.
Skala manuałów: C–a3; skala pedału: C–g1.
Manuał I | Manuał II | Manuał III | Pedał |
---|---|---|---|
Hauptwerk | Positiv | Schwellwerk | |
1. Praestant 16’ | 1. Praestant 8’ | 1. Bourdon 16’ | 1. Principal 16’ |
2. Principal 8’ | 2. Holzgedackt 8’ | 2. Holzprinzipal 8’ | 2. Subbass 16' |
3. Bourdon 8’ | 3. Quintadena 8’ | 3. Rohrflöte 8’ | 3. Violon 16' |
4. Gemshorn 8’ | 4. Prinzipal 4’ | 4. Gamba 8' | 4. Quinte 10 2/3' |
5. Octave 4’ | 5. Rohrflöte 4’ | 5. Vox coelestis 8’ | 5. Octave 8' |
6. Blockflöte 4’ | 6. Waldflöte 2’ | 6. Fugara 4’ | 6. Koppelflöte 8’ |
7. Superoctave 2’ | 7. Larigot 1 1/3’ | 7. Traversflöte 4’ | 7. Tenoroctave 4’ |
8. Quinte 2 2/3’ | 8. Sesquialtera 2 2/3' II | 8. Doublette 2’ | 8. Hintersatz 2 2/3' IV |
9. Cornet 8' V | 9. Scharff 1 1/3' IV | 9. Nasard 2 2/3’ | 9. Posaune 16’ |
10. Mixtur 2' IV | 10. Dulcian 16' | 10. Terz 1 3/5’ | 10. Trompete 8' |
11. Cymbel 1' IV | 11. Cromorne 8' | 11. Plein jeu 2 2/3' V | 11. Schalmey 4' |
12. Trompete 16' | 12. Basson 16’ | ||
13. Trompete 8' | 13. Tromp. harm. 8' | ||
14. Hautbois 8’ | |||
15. Clairon 4' |
Powyższy artykuł został uznany przez Redakcję jako wzorcowy. Jest to szczególne wyróżnienie dla profesjonalnych opisów instrumentów: opartych o bogatą bibliografię oraz wizję lokalną, posiadających wyczerpujący i ciekawy opis, udokumentowanych zdjęciami w wysokiej rozdzielczości oraz powstałych z dbałością o szczegóły. Opis posiadający to wyróżnienie jest wzorem dla wszystkich innych i powinien być przez nie naśladowany. Potwierdza również wiedzę i umiejętności autora w zakresie analizy budowy instrumentu.
Archiwum Akademii Muzycznej w Krakowie
Archiwum Filharmonii im. Karola Szymanowskiego w Krakowie
Archiwum Parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Nowym Targu
Materiały udostępnione przez firmę Johannes Klais Orgelbau (Bonn)
Prasa krakowska
Fotografie: Michał Markuszewski, Jakub Mąka, Paweł Pasternak, Klaudyna Schubert, Konrad Dybczak, ze zbiorów Archiwum Filharmonii im. Karola Szymanowskiego w Krakowie, ze zbiorów firmy Johannes Klais Orgelbau (Bonn)
Uzupełnienie informacji w opisie: Konrad Dybczak
Ostatnia modyfikacja: 2023-11-27 16:11:36