Kościół Ducha Świętego (jezuitów) Nowy Sącz (małopolskie)

Jezuici przybyli do Nowego Sącza z Tyńca w 1831 roku. Zajęli ponorbertański klasztor i kościół Ducha Świętego. Z Tyńca sprowadzili także organy zbudowane tam w 1673 roku. Instrument ten w 1888 r. przeniesiono do kościoła św. Rocha w Dąbrówce Polskiej (obecnie w granicach Nowego Sącza), gdzie nie zachował się do naszych czasów. Kolejne organy zbudowała firma Rieger w tym samym roku (opus 199). Instrument ten miał prawdopodobnie 6 głosów i jeden manuał oraz trakturę mechaniczną. W 1933 r. został przeniesiony do Rytra, gdzie istniał do lat 80. XX wieku.

Obecne organy zostały zbudowane w 1933 r. również przez firmę Rieger (opus 2582). Instrument miał pierwotnie trakturę pneumatyczną i był od początku wyposażony w napęd elektryczny. Silnik znajdował się w pomieszczeniu obok chóru w wieży kościoła. Stół gry stał centralnie przed prospektem, przodem do ołtarza. Wiatrownica II manuału posiadała dodatkową oktawę piszczałek dla połączenia Super. Montaż w kościele został ukończony w czerwcu tego roku, a podczas inauguracji w lipcu na organach grał Bronisław Wallek-Wallewski, który akompaniował pochodzącej ze Starego Sącza śpiewaczce Adzie Sari.

Prawdopodobna pierwotna dyspozycja organów, odtworzona z opisów na zachowanych piszczałkach (na włącznikach rejestrowych były zapewne polskie nazwy):

¹) C-d¹ w prospekcie
²) C-f w prospekcie
³⁾ C: 2'+1 1/3'+1'+2/3' 
    c: 2 2/3'+2'+1 1/3'+1'
   c²: 4'+2 2/3'+2'+1 1/3'
   c³: 5 1/3'+4'+2 2/3'+2'
⁴) wyposażony w 12 dodatkowych tonów dla potrzeb realnych połączeń Super
⁵) jednorzędowy
⁶) transmisja z Bourdonu 8' (w konduktach z membranami C-f¹ zachowały się ślady po otworach na rurki ołowiane bezpośrednio pod mieszkami Bourdonu).

W latach 60. instrument przebudowała firma Biernacki. Trakturę zmieniono na elektropneumatyczną, wymieniono stół gry (poszerzając jednocześnie skalę manuałów do a³), dodano osobny miech dla manuału II, tremolo i dwa głosy: realny Fletbas i Sesquialterę na dodatkowych wiatrownicach (piszczałki pierwszej oktawy Fletbasu pochodzą z fabryki Riegera). Najpewniej wymieniono również wszystkie stożki w wiatrownicach (oprócz wiatrowniczek prospektowych), bo odbiegają one wyglądem od tych produkowanych przez fabrykę Rieger. Odsunięto również nieco szafę organową od ściany, rozsunięto wiatrownice manuału I i pedału, a także zbudowano podest pomiędzy nimi, co umożliwiło dostęp do tych sekcji bez demontażu piszczałek.

W 1984 r. remont organów przeprowadził Tadeusz Rajkowski z Włocławka. Wyczyszczono cały instrument, wymieniono mieszki (nowe wykonano ze skóry zamówionej z RFN), naprawiono ramki małego miecha oraz wymieniono zasilacz traktury.

W czasie jednego z remontów upadła wiatrownica manuału, co w późniejszym czasie skutkowało wzdłużnym spękaniem trzech rynienek głosowych. Według relacji Kazimierza Plewy miały być one reperowane przez Tomasza Nowaka.

W 1993 r. przy organach pracował Stanisław Wolak. Dokonał on szeregu zmian w dyspozycji, która odtąd wyglądała następująco:

Połączenia: M.II–M.I, Super M.II–M.I, Sub M.II–M.I, M.I–P., M.II–P.
Urządzenia dodatkowe: automat pedałowy, wolna kombinacja, crescendo, żaluzja manuału II, tremolo manuału II
Rejestry zbiorowe: Piano, Forte, Tutti

¹) C-f piszczałki oryginalne, fis z uciętej piszczałki głosu Vox coelestis, g-a³ z Pryncypału skrzypcowego 8'
²) C-gis piszczałki oryginalne, a-a³ z Oktawy 4'
³) C: 2'+1 1/3'+1'+2/3'
    c: 2 2/3'+2'+1 1/3'+1'
⁴) C-fis piszczałki Pryncypału skrzypcowego 8' przesunięte o oktawę, g-a⁴ piszczałki wtórne
⁵) C-H z uciętych piszczałek z Vox coelestis, c-a⁴ piszczałki wtórne (koniczne)
⁶) C-Fis piszczałki Fletu leśnego, G-a⁴ piszczałki wtórne
⁷) piszczałki wtórne

Zmiany te znacząco przekształciły charakter brzmienia organów: głosy wysokostopowe wybijały się i były nieadekwatne do intonacji głosów oryginalnych. Słychać było nagłe przeskoki w brzmieniu pomiędzy piszczałkami oryginalnymi a dodanymi w poszczególnych głosach. Szczególnie słyszalne było to w Oktawie 4', gdyż każda symetrycznie stojąca wobec siebie piszczałka w mniejszych polach prospektu ma jednakową menzurę, co w tym głosie stwarza problem dość dużej menzury w skali C-f. Pierwotnie było to kompensowane stopniowym zmiejszaniem menzury od fis. Po zamianie piszczałek w tym głosie wytworzył się ogromy przeskok między dzwiękiem f a fis.

W 2001 r. Kazimierz Plewa wymienił dmuchawę na nową, firmy Laukhuff (8 m³/min) i umieścił ją obok szafy organowej, a w 2013 r. wymienił oponę miecha manuału II.

W związku z pogarszającym się stanem organów, zapadła decyzja o generalnym remoncie, który w okresie od lutego do grudnia 2023 r. wykonała firma Organmistrzostwo Mateusz Jabłoński. Prace obejmowały m.in.:

• czyszczenie wnętrza instrumentu i demontaż wszystkich jego podzespołów,
• kilkuetapową impregnację elementów drewnianych,
• skórowanie, papierowanie i szycie miechów oraz podawacza,
• opakowanie 75 sztuk cegieł obciążających miech główny,
• renowację skrzynek regulacyjnych (roletek),
• budowę nowego oraz renowację i uszczelnienie istniejącego systemu powietrznego,
• montaż zregenerowanej, wolnoobrotowej dmuchawy Laukhuff Ventus o wydajności 21m³, wraz z obudową tłumiącą i filtrującą, dopasowaną stylistycznie do szafy organowej,
• skórowanie wszystkich stożków i zaworów rejestrowych,
• uszczelnienie pękniętych rynienek głosowych wiatrownicy manuału II,
• wymianę wszystkich elektromagnesów na nowe firmy Heuss, wraz z okablowaniem i listwami mocującymi,
• wymianę zasilacza,
• wymianę wszystkich mieszków (membran) tonowych i rejestrowych na skórzane,
• uszczelnienie wszystkich piszczalników naturalną skórą owczą,
• generalną renowację stołu gry, tj.:
  - adaptacja i frezowanie nowego wnętrza, fornirowanie drewnem orzecha amerykańskiego, lakierowanie,
  - kompleksowa renowacja klawiatur z wymianą okładzin manuałów i pedału,
  - instalacja sterowania fotooptycznego,
  - montaż setzera o 9999 kombinacjach z wyświetlaczem firmy ProjectOffice Jerzego Ordona,
  - wbudowanie pistonów ręcznych i nożnych oraz ruchomych włączników rejestrowych firmy Heuss,
  - nowe oświetlenie LED górnej i dolnej części kontuaru.

• montaż wewnętrznego oświetlenia technicznego dla poszczególnych sekcji,
• naprawy i lutowanie uszkodzonych piszczałek cynowych i cynkowych,
• przedłużenie korpusów części piszczałek drewnianych,
• lakierowanie wszystkich piszczałek cynkowych wewnętrznych oraz pierścieni do strojenia,
• lakierowanie piszczałek prospektowych
• skórowanie szpuntów i czapek głosów krytych,
• wymianę uszczelnień żaluzji szafy ekspresyjnej i usprawnienie jej mechanizmu,
• przywrócenie przestawionych między głosami piszczałek na swoje pierwotne miejsca,
• rekonstrukcję pierwszej oktawy głosu Pryncypał skrzypcowy i przywrócenie go na pozycję 8',
• rekonstrukcję piszczałek fis-gis głosu Oktawa 4',
• rekonstrukcję Fletu 4' w zakresie a-a³,
• przywrócenie pierwotnego układu Mixtury,
• usunięcie głosu Kwartan i zbudowanie w jego miejsce Oboju 8' z ekstensją 4' (według menzur Riegera z czasu budowy) na niezależnej elektrycznej wiatrownicy,
• renowację i udrożnienie oryginalnych, ołowianych konduktów powietrznych traktury tonowej i rejestrowej,
• renowację wskaźnika napełnienia miecha,
• rekonstrukcję nakładki pedału podawacza,
• budowę nowych pasaży komunikacyjnych.

W niezmienionym układzie pozostawiono wtórne głosy Kwinta 2 2/3' i Oktawa 2'. Zostały one przeintonowane, aby pasowały brzmieniem do romantycznej intonacji instrumentu. W przyszłości bez problemu można zrekonstruować głosy Vox coelestis 8' i Flet leśny 2', aby przywrócić oryginalne brzmienie organów.

Brana była pod uwagę również opcja rekonstrukcji oryginalnego stołu gry (wraz z pneumatyczną trakturą lub z pozostaniem przy elektropneumatycznej), ale została ona porzucona ze względu na koszty.

Charakterystyka poszczególnych głosów:

MANUAŁ I

Pryncypał 8’ – C-d¹ cynk (w prospekcie), dis¹-a³ cyna
Bourdon 8’ – C-h drewno, c¹-a³ cyna
Salicet 8’ – C-h cynk, c¹-a³ cyna
Oktawa 4’ – C-f cynk (w prospekcie), g-a³ cyna (g-a zrekonstruowane)
Flet 4’ – faktycznie Hohlflet, C-e drewno (piszczałki otwarte), f-g³ cyna (a-a³ zrekonstruowane)
Mixtura 4x – cyna (chóry oktawowe intonowane pryncypałowo, kwintowe fletowo)
C: 2' + 1 1/3' + 1' + 2/3'
c: 2 2/3' + 2' + 1 1/3' + 1'
c²: 4' + 2 2/3' + 2' + 1 1/3'
c³: 5 1/3' + 4' + 2 2/3' + 2'

MANUAŁ II

Pryncypał skrzypcowy 8’ – C-H cynk (zrekonstruowane), c-h cynk, c¹-g⁴ cyna
Flet 8’ – faktycznie Rurflet, C-h drewno (kryty), c¹-f³ cyna (podwójne labia, rurkowy), fis³-g⁴ cyna (otwarty)
Gamba 8’ – C-h cynk, c¹-a⁴ cyna
Gemshorn 4’ – C-H cynk (koniczny), c-gis³ cyna (koniczny), a³-a⁴ cyna (cylindryczny)
Kwinta 2 2/3’ – C-H cynk (z uciętych piszczałek głosu Vox coelestis), c-a – cynk (koniczny), ais-a⁴ cyna (koniczny)
Oktawa 2’ – C-Fis cyna (piszczałki Fletu leśnego), G-a⁴ cyna
Obój 8’ – C-h cynk, c-a³ cyna (roztrąby realnej długości w całej skali), b³-a⁴ cyna (labialne)
Obój 4’ – ekstensja

PEDAŁ

Subbas 16’ – drewno
Fletbas 8’ – drewno (piszczałki C-H z fabryki Rieger)
Cello 8’ – cynk
Obój 8’ – transmisja z manuału II
Obój 4’ – jw.

Prospekt neogotycki. Wiatrownice stożkowe. Stół gry wolnostojący; grający siedzi ukośnie do prezbiterium.