Kościół św. Jadwigi Gryfów Śląski (dolnośląskie)

Budowniczy organów z ok. 1775 roku nie jest znany. Przebudowy w latach 30. XX w. dokonał Carl Bersdorf z Nysy.

Poniżej zamieszczam infornmacje o instrumencie, uzyskane od ks. Piotra Dębskiego z Referatu Muzycznego Legnickiej Kurii Biskupiej. Dotyczą one ekspertyzy instrumentu wykonanej przed jego generalnym remontem połączonym z konserwacją prospektu, który odbył się w latach 2012-2013.

Rys historyczny organów
Kościół parafialny św. Jadwigi wzmiankowany w 1252 r. Przebudowywany po kolejnych pożarach. Dzisiejszy stan zachowania świątyni jest wynikiem przebudowy z początku XVII wieku. Kościół jest orientowany, trzynawowy, halowy z poligonalnie zakończonym, jednoprzęsłowym prezbiterium, które nakryte jest sklepieniem krzyżowo żebrowym. Boczne nawy nakryte są sklepieniami sieciowymi z 1512 roku. Nawa główna przykryta sklepieniem kolebowym z lunetami, ozdobionym dekoracją sgraffitową z 1551 r. Od południa do korpusu świątyni przylega czworoboczna, przechodząca w ośmiokąt wieża, dobudowana w 1585 r. We wnętrzu kościoła zachował się trójkondygnacyjny, drewniany tryptyk o bogatym wyposażeniu rzeźbiarskim i późnorenesansowej oprawie malarskiej z 1606 roku.
Dzieje organów kościoła św. Jadwigi w Gryfowie w świetle aktualnie prowadzonych badań wymagają wielu uzupełnień. O organach w kościele pw. św. Jadwigi w Gryfowie dowiadujemy się z informacji zawartej w dziele Ludwika Burgemeistera. W roku 1633 David Decker starszy z Görlitz dokonał remontu oraz rozbudowy tutejszych organów. Dokładna data powstania instrumentu oraz wykonawca nie są znane. Nie zachowały także informacje dotyczące opisu tych organów. Otwartym pozostaje także pytanie, czy był to pierwszy instrument na wyposażeniu kościoła.
Kluczowym etapem w dziejach organów kościoła pw. św. Jadwigi w Gryfowie była budowa ok. roku 1775 instrumentu o pięknym rokokowym prospekcie. Nad wbudowanym w część cokołową stołem gry umieszczona została sekcja manuału II (Brustwerk). Powyżej rozmieszczona została trójwieżyczkowa sekcja główna (Hauptwerk). Organy miały mechaniczną trakturę klawiatur i registratury. Nazwisko organmistrza nie jest obecnie znane. W roku 1833 organy remontowane były przez organmistrza Adolpha Schinke z Jeleniej Góry, koszt remontu wyniósł 480 talarów.
Będące w chwili obecnej organy na wyposażeniu kościoła zachowały szafę z rokokowym wystrojem prospektu z 1775 roku. We wnętrzu umieszczone są 23-głosowe organy o pneumatycznej trakturze wybudowane przez firmę Carl Berschdorf z Nysy. Na obecnym etapie badań dokładna data budowy organów nie jest znana. W przybliżeniu można określić, że instrument powstał w latach 30. XX w.

Szafa organowa
Instrument usytuowany centralnie na emporze organowej, naprzeciw ołtarza głównego. Wymiary szafy: szerokość 320 cm, głębokość 247 cm. Prospekt wykonany w stylu rokokowym o elementach regencji, zdobiony dekoracją snycerską, malowany i złocony. W architektonice prospektu wyróżnić można trzy wieże. Wieża centralna najwyższa, umieszczona na osi, uformowana półkoliście. Dwie mniejsze wieże umieszczone są na skraju po obu stronach, wysunięte ku przodowi półkolistym ryzalitem. Wieże oddzielone są dwoma prostokątnymi polami piszczałkowymi, skośnie zamkniętymi od góry. Wszystkie człony prospektu ujęte w obramienia pilastrowe ozdobione dekoracja snycerską o elementach wici roślinnej, główkami uskrzydlonych puttów i zwieńczone prostym gzymsem z palmetowym zwieńczeniem. Ażurowe kotary kryjące końce piszczałek oraz uszy z boku skrajnych części prospektu uformowane z motywów rocaille raz kratki regencyjnej. Rozbudowana część cokołowa prospektu miała pierwotnie wbudowany stół gry. Powyżej umieszczone jest pole piszczałkowe o prostym konturze dawnej sekcji II manuału: Brustwerk. Piszczałki zwieńczone są kartuszem z herbem fundatora adorowanym przez putta. Piszczałki prospektowe kompletne, wykonane z blachy cynkowej. Stan zachowania piszczałek dobry. Prospekt mocno zabrudzony, warstwa malarska spękana, widoczne liczne ubytki. Prospekt wymaga przeprowadzenia pełnej konserwacji.

Kontuar
Kontuar wolnostojący o wymiarach: szerokość: 127 cm, wysokość 140 cm, odległość od tylnej ściany kontuaru do cokołu organów: 41 cm. Kontuar ustawiony centralnie na osi nawy kościoła, organista podczas gry zwrócony jest w stronę prospektu. Kontuar w całości pochodzi z warsztatu firmy Berschdorf, wyposażony w dwa manuały o zakresie klawiatur: C-g³ (56 klawiszy). Klawisze diatoniczne białe, pokryte okleiną syntetyczną, klawisze chromatyczne wykonane są z drewna hebanowego. Wszystkie klawisze kompletne, wymagają wyczyszczenia i regulacji. Nad klawiaturą manuału II rozmieszczone są w jednym poziomym rzędzie uchylne manubria, włączające poszczególne głosy i połączenia. Manubria wykonane z masy syntetycznej koloru kości słoniowej, w części centralnej umocowane są małej wielkości porcelanowe medaliony z nazwą i stopażem głosów oraz z nazwą połączeń. Kolor medalionu wskazuje przyporządkowanie nazwy głosu do poszczególnych sekcji: kolor biały: sekcja manuału I, kolor różowy: sekcja manuału II, kolor zielony: sekcja pedałowa. Napisy z nazwą głosów wykonane są literami koloru czarnego. Bezpośrednio nad każdym z manubriów umieszczony jest wysuwany włącznik wolnej kombinacji. Z prawej strony klawiatury wmontowany jest zegar wskazujący stopień otwarcia szafy ekspresyjnej (Schwellwerk), z lewej strony zamieszczony jest wskaźnik crescendo. Na listwie umieszczonej poniżej klawiatury manuału I rozmieszczone są przyciski wykonane z masy plastycznej koloru białego i czerwonego do włączania urządzeń dodatkowych. Klawiatura pedałowa prosta, o zakresie C-d¹ (27 klawiszy). Nad klawiatura pedałową znajduje się wałek crescendowy, pedał do żaluzji szafy ekspresyjnej oraz dwa nożne włączniki połączeń. Kontuar zamykany jest drewnianą żaluzją.

Traktura
Traktura klawiatury i registratury pneumatycza o systemie napełniającym. Stan zachowania dobry. W drewnianych częściach traktury stwierdza się czynne działanie drewnojada. Wszystkie mieszki na skutek eksploatacji są całkowicie zużyte, przeznaczone są do kompleksowej wymiany. Część ołowianych przewodów rurkowych zamieniona została na przewody wykonane z tworzywa sztucznego oraz węża gumowego. Obecny stan wymaga przywrócenia stanu pierwotnego związanego z wymianą na kondukty ołowiane.

Miech
Organy mają jeden miech pojemnościowy, fałdowy z podawaczem. Wymiary: 331 x 136 cm. Miech umieszczony jest w oddzielnym pomieszczeniu za organami. Pochodzi z okresu budowy organów przez firmę Berschdorf. Stwierdza się duże zabrudzenia miecha. Mocne zużycie skórzanego poszycia jest wynikiem wieloletniej eksploatacji. Na skórze widoczne są liczne miejsca prowizorycznych napraw w postaci łatania oraz klejenia. W drewnianych częściach stwierdza się czynne działanie drewnojadów. Konserwacji poddać należy części drewniane miechu oraz kondukty. Całą przestrzeń miechowi należy wyczyścić, uszczelnić i umożliwić wymianę powietrza z przestrzeni kościoła. Obok miechu ustawiona jest na podłodze dmuchawa, której regeneracji dokonała firma Remigiusz Cynara z Wrocławia w 2002 roku. W tym czasie konserwacji poddano turbinę wraz z obudową pochodzącą z dawnej dmuchawy typu Ventus. Zamontowany został nowy silnik z łożyskami kulkowymi. Stan zachowania dobry. Dmuchawa nie ma obudowy dźwiękoszczelnej.

Wiatrownice
Głosy organów umieszczone są na systemie wiatrownic stożkowych, tworząc następujące sekcje brzmieniowe: manuał I, manuał II, Pedał. Sekcja manuału I ustawiona jest na jednej wiatrownicy stożkowej w głębi instrumentu przy tylnej ścianie kościoła, tworząc wyższą kondygnację nad sekcją manuału II. Ustawienie piszczałek chromatyczne, największe ustawione są w części centralnej, zmniejszając menzurę w stronę lewej krawędzi szafy, przebieg kontynuowany jest ponownie od części centralnej w kierunku prawym od czternastego tonu skali począwszy. Sekcja manuału II ustawiona jest na systemie połączonych czterech wiatrownic stożkowych. System ten tworzy jedna duża wiatrownica dzielona, ustawiona w szafie ekspresyjnej w głębi organów ponad podłogą. Sekcja zamknięta jest od góry wiatrownicą sekcji manuału I. Wewnątrz szafy ekspresyjnej umieszczone są z prawej stronie dwie małe wiatrownice z najmniejszymi piszczałkami, trzecia mała wiatrownica ustawiona jest po lewej stronie szafy. Podobnie jak w sekcji manuału I, piszczałki ustawione są chromatycznie, największe w części centralnej zmniejszając menzurę w lewa stronę, przebieg kontynuowany jest ponownie od części centralnej w stronę prawą. Sekcja pedałowa ustawiona jest na systemie połączonych wiatrownic stożkowych. Dwie duże wiatrownice ustawione są na podłodze bezpośrednio za prospektem, tworząc strony C i Cis. Ustawienie piszczałek całotonowe, największe znajdują się w części centralnej. Do dwóch dużych wiatrownic sekcji, przyłączonych jest kilka małych wiatrownic stożkowych. Na nich ustawione są piszczałki prospektowe oraz pojedyncze piszczałki, które ze względu na ograniczoną ilość miejsca ustawiono przy bocznych ścianach szafy. W wiatrownicach stwierdza się czynne działanie drewnojadów. Stan zachowania wiatrownic dobry. Wszystkie wiatrownice wymagają gruntownej konserwacji, połączonej z kompleksowa wymianą mieszków.

Struktura brzmieniowa organów jest odzwierciedleniem założeń estetyki końca XIX w. Poszczególne głosy nie wykazują braków w obsadzie. Stwierdza się duży stopień zabrudzenia kurzem wszystkich sekcji. W nieznacznym stopniu zauważa się uszkodzenia mechaniczne oraz rozlutowania piszczałek metalowych. W drewnianych piszczałkach stwierdza się czynne działanie drewnojadów. Wszystkie piszczałki należy oczyścić i zakonserwować. Sekcja brzmieniowa organów w całości pochodzi z warsztatu firmy Berschdorf.

Opinia o walorach instrumentu
Organy kościoła parafialnego p.w. św. Jadwigi w Gryfowie Śląskim zostały w 1775 roku, przez nieznanego organmistrza. W latach 30. gruntownie przebudowane zostały przez znaną na Śląsku oraz poza jego granicami firmę Berschdorf z Nysy. Instrument stanowi integralną część wystroju kościoła utrzymanego w stylu rokoko. Organy mają 23 głosy, należą do grupy średniej wielkości instrumentów. Do unikalnych walorów instrumentu należy zachowany jednorodny typ estetyki brzmienia. W ciągu minionych lat wiele instrumentów uległo zniszczeniu lub na skutek nieodpowiedzialnych działań utraciło oryginalną dyspozycję, co było powodem utraty ich pierwotnej koncepcji brzmieniowej. Organy kościoła parafialnego w Gryfowie także pod względem technicznym zachowują wszystkie elementy pochodzące z warsztatu firmy Berschdorf. W związku z powyższym organy kościoła św. Jadwigi w Gryfowie Śląskim uznać należy za instrument wyróżniający się pod względem artystycznym, technicznym oraz instrumentoznawczym, spełniają wszystkie wymogi stawiane obiektom wpisanym do rejestru zabytków.