Organy oliwskie to według ogółu instrument numer jeden w Polsce, w oczach specjalistów konglomerat nawarstwień, ale też autentyczne odbicie nurtów w budownictwie organowym, a przede wszystkim apogeum założeń parawanowo-kulisowych w swoim najwspanialszym wymiarze. Wypełniające całą zachodnią ścianę długiej na 97,6 m nawy głównej katedry oliwskiej¹, posiadają swoją bardzo bogatą literaturę przedmiotu i ze względu na wyposażenie w ruchome registry słońc i gwiazd, dzwonków oraz fanfar, odbywające się codzienne prezentacje i jeden z najstarszych w Europie Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej uchodzą za najbardziej pracujące organy w Polsce. Ze względu na pierwotne założenie, wielkość i bogactwo elementów można powiedzieć, że stanowią swoiste podsumowanie tradycji budownictwa organowego w I Rzeczypospolitej.

Faktografia:

1. Wiadomo, że w 1577 roku duo organa destruxere podczas katastrofalnego najazdu gdańszczan mszczących się za udzielenie poparcia przez konwent oliwski królowi Stefanowi Batoremu².

2. Do 1765 roku istniał instrument Christiana Neumana z 1604 roku fundacji rodu Kosów wybudowany za rządów przeora Adlera, który odbierał organista kościoła Mariackiego w Gdańsku Cajus Schmiedtlein³. Zaś w nawie poprzecznej znajdowały się nieduże, pięciodzielne organy z 1680 roku, zbudopwane Georga Wilhelma Wulffa⁴.

3. 18 kwietnia 1748 roku miało miejsce postanowienie konwentu pod przewodnictwem opata Jacka Rybińskiego, sprawującego tę funkcję w latach 1748-1782, o budowie nowych organów⁵.

4. Organy w transepcie w latach 1759-1760, a w szczególności od lutego do kwietnia 1760 roku⁶, rozbudowuje o dwie wieżyce basowe skrajne na planie wieloboku połączone dwoma polami w duchu rokoka z dawniejszą częścią centralną⁷, przybyły z Ornety na Warmii do Gdańska Joannes Wulff, ochrzczony 2 marca 1735 roku w Ornecie⁸, wnuk organmistrza Georga Wilhelma Wulffa. Wiadomo, iż instrument ten po przebudowie posiadał jeden manuał i pedał⁹. Toteż skutkiem prac Wulffa mogło być dodanie, nie istniejącej być może wcześniej, sekcji basowej¹⁰. U Denekego czytamy ponadto, że zakryte piszczałki metalowe {die gedeckten Metalpfeifen} nie mają żadnych kapturków {Hütte}, tak jak w dużych organach, lecz po prostu są zalutowane, jak było w zwyczaju w XVI i XVII w. Na tej podstawie wyprowadza on wniosek, że budowniczy wykorzystał elementy, w tym piszczałki, z obu istniejących wcześniej instrumentów. Deneke znał osobiście relacje organmistrza Wiśniewskiego i widział wnętrze organów bocznych przed przebudową braci Diense.

5. W ten sposób Wulff dowodzi swoich umiejętności i opat Jacek Rybiński podejmuje decyzję o wysłaniu młodego organmistrza z Gdańska w podróż studialną do Niemiec i Niderlandów, aby poznawszy najlepsze dzieła przystąpił wraz z braćmi do budowy nowego, wspaniałego instrumentu.

6. 23 stycznia 1763 r. Jan Wulf składa śluby zakonne. Przybiera imię Michał. Od następnego roku pojawiają się wydatki na budowę organów¹².

7. Całość prac wykonano siłami Konwentu. Założenie oparto na planie podkowy i spiętrzaniu wieżyc i pól wypełnionych piszczałkami pryncypałowymi pochodzącymi najprawdopodobniej z warsztatu Andreasa Hildebrandta (zm. 1762) i Fryderyka Rudolfa Dalitza (1721-1804)¹³. Wulff wywiązał się z powierzonego mu zadania doskonale. [...] Na chórze muzycznym o powierzchni 60 m², posiadającym kształt podkowy, ustawił instrument zajmujący powierzchnię 38 m², o wymiarach: szerokość 8, głębokość 12 i wysokość 13 metrów. Frontowa oprawa plastyczna z rozmieszczonymi w niej po obu stronach symetrycznie różnej wielkości prospektowymi piszczałkami, w liczbie 444, została zakomponowana w ten sposób, że centralny punkt wizualny stanowi mieszczące się w głębokiej niszy owalnej, okno nad wejściem głównym do kościoła w fasadzie zachodniej których centralny element stanowi witraż z Wniebowzięciem NMP będący analogią do programu wielkiego ołtarza głównego¹⁴. Na wielu z 40 figur można znaleźć sygnatury Józefa Grossa i Alanusa (Marcina Trosta z Dobrego Miasta). 29 z nich przygotowano z elementami ruchomymi, wypełniając program orkiestry niebiańskiej¹⁵.

8. Według Denekego stół gry znajdował się pośrodku, otoczony manubriami, które wysuwać trzeba było na odległość 20 cm¹⁶. Po stronie północnej znajdował się Hauptwerk, po południowej Oberwerk. W górnej części, nad oknem witrażowym, mieścił się Kronwerk. Pedał rozdzielony był na dwie sekcje po obu stronach założenia.

9. W 1772 roku, w związku z I rozbiorem Polski przez Prusy, następuje sekularyzacja i zabór majątków zakonu. W 1782 roku umiera opat Jacek Rybiński¹⁷. Konwent wyprzedaje precjoza, by sfinansować budowę. Z 1788 roku pochodzi ostatni zapis o przeznaczeniu środków finansowych na budowę organów.

10. Nowy opat komendariusz, książę Carl von Hohenzollern Heningen, dysponuje o zwolnieniu niewielkiej przestrzeni chóru dla orkiestry i śpiewaków zajmowanej przez kontuar oraz zbudowanie urządzenia do natychmiastowego przestrajania organów o pół tonu niżej. W latach 1793-95 organy przekonstruowuje Fryderyk Rudolf Dalitz ,zmieniając prowadzenie traktury. Stół gry umieszcza w formie szafki gry w nastawie północnej części założenia, przenosząc Oberwerk na stronę północną, zaś pedał w całości na stronę południową. Zachowuje Kronwerk, na którym gra jest bardzo ciężka. Urządzenia do przestrajania jednak (jak być może np. w Jędrzejowie) nie wykonuje.

11. Prace Dalitza kosztowały klasztor 8500 guldenów, podczas gdy cała poprzednia budowa w latach 1763-1788 kosztowała zaledwie 7982 guldeny¹⁸.

DYSPOZYCJA ORGANÓW PO PRACACH F. R. DALITZA

^a) g-d w prospekcie
^b) Deneke błędnie oznaczył tę kwintę jako głos 4’
^c) rejestr ten oznaczono jako 14-rzędowy, w czasie oglądu wiatrownicy był tylko 9-rzędowy
^d) pierwotnie był 6-rzędowy
^e) dolna oktawa wspólna z Flaut major 16', od c piszczałki znajdowały się w prospekcie
^f) dolna oktawa C-c była z drewna i kryta, druga c-c¹ z metalu i otwarta, stała w prospekcie
^g) wszystkie 4 piszczałki na każdym tonie były podobnej długości, rejestr repetował na każdym c
^h) przy rejestrze był napis Regal 8’, ale były tylko piszczałki 4’
ⁱ) pierwsza oktawa z drewna, dalej w prospekcie
^j) wszystkie piszczałki na każdym tonie były podobnej długości, na C stało 6 piszczałek 1/2-stopowych. Rejestr repetował dwa razy. Por. u J. Gołosa^20
k) oznaczona jako rejestr 20-rzędowy, w rzeczywistości 8-rzędowa

Zaskakuje aż pięć głosów 32', z których wprawdzie Kontrpryncypał 32’ z Hauptwerku zaczynał się od H, zaś Kontrapryncypałbas 32’ i Wiolon 32’ oraz Viola di Gamba 32’ i Fugara 32’ miały wspólne dolne oktawy. Wydaje się, że granie w tutti na tak wielkiej liczbie głosów podstawowych i 16’ przy kalikowaniu z 14 miechów bez rezerwuaru zbiorczego było bardzo trudne.

12. W 1831 roku prace utrzymaniowe realizuje Jakob Bernard Wiszniewski.

13. W 1840 r. organmistrz Carl Firedrich Schuricht wykonuje prace przy miechach.

14. Dzieło jednak coraz bardziej podupada. Być może z tego czasu pochodzą zachowane w niektórych miejscach wewnątrz instrumentu okleiny z pergaminowych stron starych antyfonarzy lub graduałów, jakie znajdowały się na chórze, a którymi oklejano spękania drewna.

15. W 1863-1865 następują generalne prace mające usunąć zgłaszane mankamenty. Przeprowadza je Carl Friedrich Kaltschmidt ze Szczecina, który wygrał starania z firmami Buchholz i Sauer. Prace trwały dwa lata. Po ich zakończeniu przeprowadzono rewizję stanu organów. Rewizorem był dyrektor muzyki kościelnej Grenzin, organista z kościoła św. Jana w Gdańsku. Z polecenia rządu królewskiego 3, 10 i 11 [kwietnia 1865 roku] bm. Zrewidowałem skrupulatnie wielkie organy w kościele katolickim w Oliwie, [...] w czym asystował mi uprzejmie dr Deneke, nauczyciel w miejscowej szkole, biegły w organmistrzostwie. Rewizja rozpoczęła się możliwie pełnogłosową grą całego dzieła. Brzmienie było czyste i mocne, i mimo różnych prób nie udało się stwierdzić wahań tonu. 13 miechów dzieła – 32 stopnie wiatru na pedał i dolny manuał, 29 na środkowy i 26 na górny – czyniły dobrze swą powinność. Późniejsza próba zbadania szczelności prowadnic wiatru dała zadawalający rezultat. Następnie sprawdzono wszystkie brzmiące głosy, jeden po drugim, ton za tonem. Brzmienie, intonacja i barwa dźwięku pozostawały w każdym głosie we wszystkich odnośnych klawiszach podobne, a w głosach, które zbudowano z niejednorodnego materiału, lecz zgodnie z kontraktem częściowo z drewna, częściowo z metalu nie wykryto różnicy, ewentualnie tylko przypuszczalną. [...] Sprawdzenie wszystkich możliwych wariantów przy tak dużym dziele zabrałoby mnóstwo czasu, nie jest też konieczne wyciąganie z wszystkich szczegółów wniosków o niesprawności całości. Intonacja i charakter poszczególnych głosów są udane. Pod tym względem wyróżnia się ogólna menzura pryncypałów oraz węższa Gamby. Wśród poszczególnych głosów może być tutaj przytoczona nowa Viola da Gamba 8’ w Hauptwerku, która przypomina z 8’ rejestrem fletowym dźwięk klarnetu, również Praestant 8’ w Oberwerku także nowy Praestant 4’ w Fernwerku, dalej Flet szwajcarski 8’, Aeoline 8’ ,której konstrukcja jest pomysłem p. Kaltschmidta. Przede wszystkim pryncypały dają mocny i wyrazisty ton. Wśród głosów mieszanych należy wymienić szczególnie miksturę pedału, jest ona na wskroś 6–krotna i ma poza chórami oktawowymi i kwintowymi wyjątkowo, nie tylko tercjowy – przez co dochodzi już właściwie określenie ostry – lecz także małą septymę. Zatem skonstruowana mikstura była dla mnie nowością, ale zaskoczyła mnie mile swą siła i pełnią, czym wzmacnia podstawowy ton bez zakłóceń. [...] Zakryte głosy są również dobre i świetnie opracowane. Ze szczególnym zamiłowaniem zdają się być opracowane głosy najwyższego manuału, który p. Kaltschmidt określił jako Crescendowerk. Nie tylko dzięki doborowi i konstrukcji głosów, lecz także dzięki temu, że obudowy w których one stoją, mogą być z łatwością otwierane i zamykane przez lekki mechanizm. Stosunkowo niewiele organów jest w ten sposób urządzonych ponieważ odnośnie urządzenie nie stosuje się w starych organach. Osobiście spotkałem je dopiero w wystawionych przez Buchholza z Berlina w 1845 roku w organach w katedrze w Pelplinie oraz zbudowanych przez Ladegasta 10 lat później organach w katedrze w Merseburgu. Naprawa registrów językowych wypadła zadawalająco. Nowo wykonane przez p. Kaltschmidta są bardzo udane. Szczególnie Posaune 32’ ma przygięte mosiężne języki (największy waży 27 łutów) i przewyższa trąby tak bardzo, że podzielam życzenie Töpfera, który chciałby te ostatnie w ogóle z organów usunąć. Na organach gra się oczywiście trochę ciężko, czego przyczyna leży w założeniu dzieła. [...] P. Kaltschmidt uczynił, dzięki zamontowaniu {Spielventile}, wszystko co możliwe dla zmniejszenia tego zjawiska. Pełnej jego eliminacji nie udało się osiągnąć. [...] Poza tym zostały otwarte komory wiatrowe w wiatrownicach {windkasten} i kanały dla sprawdzenia różnych wentyli, wyjęto także poszczególne piszczałki i dokładniej przejrzano²¹. Podkreślenia więc wymaga fakt, że Kaltschmidt nie zastosował wiatrownic registrowo-stożkowych, co niekiedy zwykło się twierdzić, tylko zasuwowo-klapowe²². Z zestawienia dyspozycji wynika, iż Kaltschmidt wbudował aż 28 całkowicie nowych głosów, w tym Septymę 2 2/7', dalsze 2 częściowo nowych, a 5 gruntownie przerobił. Ogółem organy posiadały po tej przebudowie 5112 piszczałek, w tym 4167 manuałowych, w prospekcie zaś miało znajdować się 470 piszczałek²³.

16. W pisemnym odbiorze robót Kaltschmidta dyrektor Grenzin zauważa wilgoć w miechowni, tak jakby po podłodze ciekła woda²⁴. Już w 1881 roku parający się pracami przy organach C. Streiber wymienia oskórzenie 12 miechów klinowych i usuwa fałdy, przerabiając miechy klinowe na kształt miechów kowalskich²⁵.

17. Ówczesny wieloletni organista Bensemann poprosił w 1885 roku rzeczoznawcę, byłego rewizora organów w rejencji kwidzyńskiej, o ocenę stanu elementów organów. Miechy tego rodzaju {Blasenbälge} nie powinny być w organach tak kosztownych i wspaniałych; dają one nierówny wiatr. [...] Dalej niech mi będzie wolno wspomnieć, że również mechanizm rejestrowy głównego manuału znajduje się w złym stanie [...]. Dalej autor żali się również na wycie ze wszystkich stron i kątów²⁶.

18. W 1886 r. Carl Friedrich Schuricht wykonuje ponowne odważenie miechów, czyszczenie całości dzieła, intonowanie i naprawę registratury²⁷. Schuricht wyjaśnia, że w organach wielkich miechy fałdowe są możliwe tylko wtedy, jeśli komora miechów będzie znajdować się nad krużgankiem, po przeciwległej, południowej stronie²⁸. I tak Carl Schuricht w piśmie z 27 listopada 1888 r. informuje: W jednym z miechów był złamany wentyl. Załamania {Mehrer-Kröpfungen} na kanałach są uszkodzone. W mechanizmie i w piszczałkach jest wiele do naprawienia²⁹. W innym miejscu poznajemy przyczynę powodującą awarie coraz to nowych elementów: W kościele jest tak wilgotne powietrze, że oskórzenie załamań miechów i przy kanałach jest całkiem rozklejone. Schuricht podjął się więc kolejnej reperacji, która tym razem obok standardowego strojenia i kolejnego oskórzenia nieszczelnych miejsc, przyniosła wymianę wentyla czerpnego, co wiązać się musiało z rozebraniem części rusztowania miecha.

19. Rewizje Fryderyka Wilhelma Markulla, Juliusa Witta, Eduarda Witteka z propozycją tego ostatniego wprowadzenia traktury pneumatycznej i ograniczenia liczby głosów do 60³⁰. Cenne uzupełnienia podaje także August Terletzki: [Prof. Haupt] zdaje się wyrażać przekonanie, że organy te znajdują się w nieużytecznym stanie i że chodzi tymczasem o to, by przynajmniej część uczynić użyteczną. To nie jest słuszne. Dzieło, zarówno w detalach, jak i w całości jest zdatne do użytku, ma jednak mnóstwo niedoskonałości i wad, których nie da się usunąć bez usunięcia błędów podstawowych. [...] Wszystkie wielkie organy starej konstrukcji, z wiatrownicami zasuwowymi {Schleifladen} oraz rozbudowaną mechaniczną trakturą cierpią mniej lub bardziej od tych braków, które tym silniej występują, im większy i bardziej rozbudowany jest mechanizm. Kiedy Kaltschmidt ukończył przebudowę organów w 1865 r., rzeczoznawcy powołani do sprawdzenia –dyr. muz. Granzin i dr Deneke – znaleźli dzieło udanym, godząc się z jego ociężałością i innymi brakami jako czymś zrozumiałym samo przez się i nie do uniknięcia. Dzisiaj takie niedoskonałości uważa się za dotkliwe. Dalej Terletzki informuje o wysiłkach mających zniwelować te mankamenty w rozwiązaniach strukturalnych. Wspomina mianowicie o konstrukcjach elektrycznych, które jednak uważa za drogie i wymagające stałego dozoru elektrotechnika, oraz o konstrukcji pneumatycznej, która jest tania, funkcjonuje bez potrzeby nadzoru i zdolna jest do zastosowania na nieograniczone odległości³¹.

20. W późniejszej korespondencji parokrotnie wymienia się, iż budowniczy organów Julius Witt wykonał dobrze i porządnie drobne naprawy samych organów, jak i miechów w latach 1892-93, otrzymując jedynie 240 marek, nie zaś, jak obliczył w swoim kosztorysie generalnej naprawy,2630 marek³².

21. Sprawa generalnej naprawy organów wielkich powróciła w 1898 roku. Wtedy to nowy organista F. Plohmann sporządził sprawozdanie, które zostało potraktowane przez Wydział Kościołów i Szkół Rządu Królewskiego jako pilne. Z Wydziału wyszło ponaglenie do organmistrza Witta odnośnie niezwłocznego wykonania prac³³. Tym razem jednak nie tylko targi finansowe i opieszałość urzędu w wydatkowaniu dużych sum na remonty organów spowodowały ponowne opóźnienie robót. We wrześniu 1898 r. wpłynęło do Rejencji pismo, w którym Witt prosi o 3-miesięczną zwłokę z powodu obłożnej choroby spowodowanej wypadkiem. Pisze też, że duże organy są nadal zdatne do użytku i roboty nie są tak pilne. Zarząd parafialny i władze były jednak innego zdania, o czym świadczy nawiązanie kontaktu z firmą braci Diense z Berlina za pośrednictwem prof. Schultza. Tenże skierował do Rządu w Berlinie list reasumujący braki w organach wielkich wraz ze sprawozdaniem gdańskiego Urzędu Królewskiego, orzeczeniem Terletzkiego oraz orzeczeniem i rachunkiem zakładu "Bracia Diense"³⁴. W orzeczeniu Oskara Diense czytamy ponownie: Miechy składające się z 13 dużych miechów fałdowych, jednoklinowych i kilku mniejszych magazynów, znajdują się w złym stanie. Zostały przy ostatniej naprawie obrabowane ze swoich fałd oraz zostały obite tylko skórą wołową na sposób miechów kowalskich. [...] Jest to przy dużych miechach całkowicie niedopuszczalne. Żelazne gwoździe, za pomocą których skóra jest przybita do drewna, rdzewieją i przecinają skórę [co powoduje] wyjście wiatru³⁵. Ponadto O. Diense zauważa, iż także rusztowanie jest w wielu miejscach zmurszałe, co wyklucza ponowne oskórzenie. Miechy więc ostatecznie zostały określone jako niezdatne do użytku. Jednak wiatrownice, które podczas wielkiej przebudowy w 1863 r. zostały w pełni na nowo zbudowane, znajdują się w dobrym stanie. Oczywiście są na skutek szczupłości miejsca wewnątrz obudowy organów, dla dużej stojącej na nich liczby piszczałek o wiele za mało wymierzone, tak że zdrowy dźwięk nie jest osiągalny³⁶. Dalej czytamy, iż mechanizm jest dobrze założony i funkcjonuje zadowalająco, choć Diense zwraca uwagę na skomplikowane ułożenie traktury. Żadnych zastrzeżeń nie miał natomiast do funkcjonowania cięgieł rejestrowych. Bardzo interesujące są uwagi na temat materiału piszczałkowego. W punkcie 6 rewizji organmistrz napisał: Głębokie głosy Principal i Violon 32', są wykonane z desek o grubości 20 mm, podczas gdy dla dużych tonów [piszczałek] grubość ścian powinna mieć przynajmniej 6 cm. Również liczba piszczałek metalowych jest zbyt słaba w materiale i nie daje dlatego wymaganej pewności tonu. Całkiem nieużywane są głosy językowe z powodu złej konstrukcji oraz wadliwej intonacji. Przynajmniej Posaune 16' i Trompete 8' w pedale oraz Trompete 16' i 8' w pierwszym manuale musiałyby zostać odnowione by nadać dziełu właściwą siłę działania³⁷.

22. Firma Braci Diense prace podjęła po długiej poprzedzającej korespondencji w 1900 roku. Były to jednak, jak czytamy w opisie rachunku do kasy głównej Rządu za wykonanie niezbędnych napraw dużych organów, czynności określone zbiorczo na sumę 5030 marek³⁸. Wskazano w nim, na jakich zasadach przyjąć od O. Diense 30 marek za materiały rozbiórkowe, uzyskane ze starych miechów organowych³⁹. Firma ta pracowała również przy głosach językowych organów wielkich, co miało miejsce w 1900 i 1901 roku. Jej głównym dziełem była jednak całkowita przebudowa organów bocznych na dwumanuałowy instrument o trakturze pneumatycznej. Prace musiały zostać odebrane z uznaniem, gdyż zarząd parafialny zdecydował się podpisać z Diensem umowę na dokonywanie corocznej rewizji⁴⁰. Nadzorujący bracia Diense usuwali drobne usterki, powstałe podczas rokrocznych zmian pogodowych, szczególnie po lecie 1904 roku, określonym jako nadzwyczaj upalne. Ponadto Bracia Diense zauważają, iż stary miech regulujący jest wadliwy w swoim oskórzeniu i niezdatny do użytku. Musiałby zostać zdemontowany i na nowo oskórzony. Ewentualny koszt oszacowano na 40 marek.

23. Tym razem w 1907 roku zarząd kościelny zaproponował naprawę gdańskiemu organmistrzowi Otto Heinrichsdorffowi wraz z podjęciem rocznych rewizji organów, tłumacząc królewskim władzom prowincjonalnym, iż ostatecznie pokazuje się przy obecnych naprawach, że firma Diense nie jest w stanie oddać się całkowicie czynnościom, ponieważ nie posiada warsztatu w pobliżu...⁴¹. Istotnie z datą 27 czerwca 1907 r. skierowano do kasy głównej rządu kosztorys i rachunek z 23 kwietnia tego roku ze wskazaniem kwoty 280 marek dla organmistrza Heinrichsdorffa za wykonanie napraw obu miechów regulujących⁴².

24. Kolejna wielka przebudowa i modernizacja instrumentu miała miejsce w 1935 r. Lubomski wprawdzie wspomina o projekcie modernizacji przygotowanym przez gdańską firmę Josef Goebel w 1913 roku, jednak I wojna światowa przerwała starania wokół organów oliwskich. Z trudem udało się w 1917 r. uratować przed pruskim sekwestrem na cele wojenne cynowe piszczałki organów wielkich. Parafia poświęciła natomiast prawie wszystkie metalowe piszczałki z organów bocznych. Lubomski zresztą podaje, iż w prospekcie organów wielkich znajdowało się wówczas 476 piszczałek⁴³. Okres wojenny bardzo negatywnie odbił się na stanie organów, zwłaszcza wielkich. Pisano wręcz, iż elementy drewniane, zwłaszcza prospektowe rzeźby, są tak stoczone przez kornika, że stwarzają zagrożenie bezpieczeństwa publicznego, nie mówiąc już o funkcjonowaniu traktury⁴⁴. W 1934 r. zdecydowano się wreszcie rozpocząć remont generalny. Zrealizował go Josef Goebel. Przestroił on organy wielkie na strój kamertonowy. Związaną z tym konieczność dodania wszędzie po najniższej piszczałce mógł przeprowadzić z większą łatwością niż jego poprzednicy, gdyż dokonywał całkowitej zmiany traktury i wiatrownic. Zastosował nowe wiatrownice systemu upustowego. Wprowadził trakturę elektromagnetyczną, łącząc organy boczne 64-metrowym kablem elektrycznym z głównym, nowym kontuarem. Jak pisze Packheiser, kontuar ten był obrotowy⁴⁵. Posiadał 4 manuały i klawiaturę nożną, wałek crescendo i aż cztery dodatkowe pedały (Einführungstnöpfe), w tym dwa przeznaczone dla Echowerku (manuał IV), oddzielnie dla szaf ekspresyjnych dwóch osobnych wiatrownic tejże sekcji. Ponadto zaopatrzony był w 2 wolne kombinacje i trity nożne, odpowiedniki ręcznych rejestrów specjalnych i połączeń⁴⁶. Sama zaś traktura była elektromagnetyczna tylko w części, dotyczyła jedynie Hauptwerku, czyli wówczas manuału II, i Oberwerku czyli III. Pozostała część oparta była o system pneumatyczny. Istniały jedynie elektryczne wyprowadzenia z kontuaru połączone ze specjalnymi kancelkami zaopatrzonymi w elektromagnesy i mieszki ssące w komorze powietrznej. Stan ten zachował się jeszcze do niedawna⁴⁷. Goebel zastosował też całkowicie nowe miechy: zespół miechów zbiorczych, pływakowych oraz 7 miechów równających umieszczonych przy poszczególnych sekcjach we wnętrzu instrumentu. Packheiser podaje, iż na ogólnie pojęty „miech organu” składają się: duży miech magazynowy o 85 mm nacisku słupa wody i miech pedałowy o 120 mm generowanego ciśnienia. Poza tym występują 4 czerpaki, 2 miechy paralelne i 2 klinowe⁴⁸. Wbudowano wówczas dużą dmuchawę firmy Meidinger & Cie z Bazylei sprowadzoną według Lubomskiego już w 1927 roku⁴⁹. Dmuchawa ta pracowała nieprzerwanie praktycznie do końca XX wieku. Obudowa wirnika i podstawa silnika były pomalowane czerwoną olejnicą. W latach 80. XX wieku stała w odrębnym pomieszczeniu bez dodatkowej obudowy.

DYSPOZYCJA PO PRZEBUDOWIE W 1935 ROKU

^a) C-cis nowe, reszta stara
^b) przerobiony z Pryncypału 8’ z dobudowaną oktawą C-H^50
c) przerobiony z dawnego Pryncypału 16’
^d) C-Fis nowe, reszta przebudowana
^e) C-Fis nowe, reszta stara
^f) C-c nowe, reszta stara
^g) C-f nowe, reszta przebudowana
^h) C-H nowe, reszta przebudowana
ⁱ⁾ C-F nowa, reszta przebudowana
^j) C-cis nowa, reszta przebudowana
^k) przebudowana, wg Jancy
^l) 9 piszczałek nowych
^m) 27 piszczałek przeniesionych z pedału
ⁿ⁾ 10 piszczałek nowych
^o) 14 piszczałek nowych
^p) wykonana osobiście przez Goebla
^r) częściowo nowa, częściowo przerobiona
^s) C-H nowe

Dyspozycja wykazuje cechy powrotu do tradycji barokowej. Jednocześnie Goebel wprowadził nie występujące dawniej samodzielnie alikwoty, takie jak nonę czy septymę małą (1 1/7'), które współbrzmiąc dawały całkowicie współczesną undecymę⁵¹. Hołdując neobarokowemu „Orgelbewegung” de facto całkowicie zmienił poprzednie założenie brzmieniowe, nie powracając przy tym do dyspozycji przed przebudową Kaltschmidta, wymieniając i wbudowując przeszło połowę nowych głosów. Mimo to dzięki oryginalnej intonacji zachował niepospolite brzmienie instrumentu. Zwłaszcza 6-rzędowy Scharf z górnego manuału, zestawiony z alikwotów grających na granicy słyszalności tonów dla ludzkiego ucha, nadaje tym organom charakter, który powoduje ich brzmieniową rozpoznawalność⁵². Najmniejsza piszczałka posiada korpus długości 8mm i średnicę 2mm. W Gdańsku po dziś dzień można słuchać oryginalną, bardzo równą, intonację Goeblowskiego Pryncypału 8’ w kościele Chrystusa Króla. W ocenie organów oliwskich po pracach Goebla autorstwa Franza Packheisera czytamy: W kompozycji barw dźwięku organy są nieprzebrane w swym bogactwie. Wewnętrzne zaś urządzenie mechanizmów wiąże się niewątpliwie z postępem w swojej dziedzinie⁵³.

27. Czas II wojny światowej obszedł się z katedrą dość łaskawie. Do wnętrza wpadły łącznie 3 pociski. Czwarty, dzięki zamurowaniu organowego okna witrażowego, odbił się od cegieł i nie wybuchł na chórze. Radzieccy żołnierze jednak wdarli się do katedry. Stół gry został wyłamany z obrotnicy, kable zostały pocięte, a ponoć jakieś piszczałki walały się przed katedrą.

28. Bezpośrednio po wojnie organy wstępnie częściowo przygotował pracujący u Goebla majster Fryderyk Schwarz. Ustawiono i podłączono stół gry, wstawiono piszczałki. Umożliwiło to grę na części instrumentu już na pasterkę 1945 roku⁵⁴.

29. Większy remont przeprowadziła w 1955 roku firma Wacława Biernackiego z Krakowa, dodając dzwony rurowe o rozpiętości C-e. Prace te generalnie jednak miały na celu przywrócenie pełnej sprawności organów w oparciu o istniejącą strukturę, toteż poza dzwonami nie dokonywano żadnych istotniejszych zmian. Ten remont umożliwił uruchomienie Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Organowej.

30. W latach 1966-1968 gruntowne prace przeprowadziła firma Zygmunta Kamińskiego z Warszawy. Podczas tej przebudowy sprowadzono nowy kontuar wykonany przez firmę Laukhuff z Niemiec o 6 wolnych kombinacjach, radialnym układzie klawiszy pedałowych i 5 manuałach, przy czym dolny manuał I przeznaczonp dla pozytywu. Oczywiście zachowano połączenie kontuaru z organami bocznymi. Rozpoczęto wówczas wymianę zużytych elektromagnesów oraz stopniowe odłączanie grających piszczałek prospektowych pryncypałów z powodu nieprzystającego do reszty słabego dźwięku, jakie wydawały. Zabezpieczono także większe piszczałki otwarte przed owadami w postaci osłony z gazy naciągniętej na górne krańce korpusów. Dodano z inicjatywy prof. Jana Jargonia pozytyw umieszczony w drugim łuku między nawą główną i północną. Dyspozycja, w konwencji barokowej, w części pochodząca z pozytywu w organach wielkich u Goebla, przedstawiała się następująco:

Flet kryty 8’
Kwintadena 8’
Pryncypał 4’
Rurflet 4’
Oktawa 2’
Kwinta mała 11/3’
Sifflet 1’
Scharff 4x 2/3’
Krummhorn 8’

Zachowało się wiele poświadczeń archiwalnych wykonywanych projektów i czynności w aktach Archiwum Kurii Biskupiej i Urzędu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Ładnie wkomponowany w owal arkady, przyozdobiony dodatkowo elementami metaloplastycznymi wraz z herbem biskupa Lecha Kaczmarka, płaszczyznowy prospekt, wypełniają zdobione piszczałki pryncypałowe. Szypowscy zauważają, iż „wśród piszczałek prospektowych są umieszczone autentyczne barokowe piszczałki, wydobyte z zakamarków - można je odróżnić po trzech wypukłościach zwanych „puncami” [...]⁵⁵. W zasadniczej części piszczałki te pochodzą z organów bocznych Paulusa Fischera w kościele św. Katarzyny w Gdańsku z 1644 roku, co udowadniałem w poprzednich publikacjach⁵⁶.

31. W 1989 r. Andrzej Paczesny  dokonał konserwacji prospektu oraz empory organowej w transepcie⁵⁷. W 1990 roku Kuria Biskupia podjęła konserwację instrumentu i prospektu organów wielkich. Prace zaplanowano na kilka lat z powodu znacznych kosztów. W pierwszym etapie zdjęto warstwy brudu i pokostów, znacznie rozjaśniając kolorystykę prospektu. Dokonane odkrywki wykazały znacznie jaśniejszą barwę prospektu. W wyniku szeregu narad i konsultacji, (piszący te słowa też miał okazję wyrazić swoje zdanie wobec abp.  T. Gocłowskiego) ustalono, że kolorystyka nadal pozostanie w tonacji brązu wpadającego w odcień wiśniowy, jednak bez pokostowej czerni. Prace przeprowadzono w latach 1990-1992⁵⁸. W 1992 roku dokonano zmiany iluminacji prospektu. Zlikwidowano reflektory wewnątrz założenia i skierowane na prospekt. W zamian wykonano na bocznych ścianach nawy głównej białe listwy z punktowymi reflektorkami halogenowymi. Prace przeprowadziła firma ES System z Krakowa⁵⁹. Nadzór konserwatorski realizował Marian Dorawa.

32. W 2003 r. miały miejsce prace związane z montażem Setzera. Usunięto wówczas charakterystyczne języczki do zmiany wolnych kombinacji w Laukhuffowskim kontuarze, w zamian wprowadzając czerwone diody nad dotychczasowymi białymi kolebaczkowymi przyciskami ręcznymi. Wymieniono klawiatury manuałowe. Nowe posiadają klawisze diatoniczne z ciemnobrązowego drewna twardego, a chromatyczne z kościaną nakładką. Wprowadzajonbo przy tym elektromagnesy w celu zbliżenia oporu i punktualności do traktury mechanicznej. Urządzenia i okładziny sprowadzono ostatecznie z Niemiec. Nastąpiła także wymiana elektromagnesów przy wiatrownicach⁶⁰. Prace te prowadziła firma Zdzisława Mollina z Odrów k. Chojnic.

33. Prace w 2010 roku w ramach dofinansowania z Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego⁶¹ polegały na konserwacji piszczałek prospektowych i ponownym podłączaniu niektórych do gry, likwidacji Pryncypału 8’ Kamińskiego stojącego na odrębnej wiatrownicy pod zachodnią ścianą na II poziomie części północnej organów, likwidacji szeregu tritów nożnych (pozostawiono tylko te do zmiany kombinacji), wymianie przełączników registrowych ręcznych na ciemne z niemiecko-łacińskim nazewnictwem głosów, przeniesieniu niektórych głosów (np. Trompet jasny 8' do Kronwerku czy Vox humana 8’ do Schwellwerku), likwidacji w Hauptwerku Sesquialtery i wstawieniu nowej Mikstury małej, zastanawiającej likwidacji językowego Cornetu 2' w pedale (u Wulfa był Nachtschall 2'), korekcie dyspozycji i gruntownej intonacji, co przeprowadziła firma Mollin z wraz z firmą Jerzego Kukli, odpowiedzialnego za intonację. Przygotowując się do tego zadania, zdobył on i przesłuchał wszystkie dostępne nagrania organów, także te sprzed przebudowy przez firmę Zygmunta Kamińskiego w 1968 roku. Nad całością czuwał prof. Roman Perucki.

Wydaje się, że prowadzone prace pozwoliły uwypuklić rangę organów i jednocześnie stanowią inspiracje dla dalszych działań organologicznych.