Kościół św. Barbary Poręba Średnia (mazowieckie)

Prospekt

Prospekt

Opis Instrumentu

Instrument został zbudowany w roku 1866 przez Christiana Schlaga i jego braci dla kościoła ewangelickiego św. Andrzeja w Prochowicach (dawniej Parchwitz) na Dolnym Śląsku. Miały liczyć wówczas 18 głosów. Inna wzmianka z 1867 r. podaje, że organy miały 20 głosów, co zgadza się ze stanem faktycznym. Wyposażone były w stół gry wbudowany był centralnie w przednią ścianę szafy organowej oraz prawdopodobnie w system miechów klinowych, które zaopatrywały instrument w powietrze. Był to typowy przykład instrumentu wczesnoromantycznego z kręgu dolnośląskiego budownictwa organowego tego okresu, zarówno w kontekście konstrukcji, rozwiązań technicznych, jak i dyspozycji oraz intonacji. 

Ok. 1950 r. instrument został sprowadzony do Poręby i tutaj ponownie zmontowany. Podczas przenosin instrumentu stół gry został zbudowany na nowo w prymitywny sposób i wbudowany w lewy bok szafy organowej. Stało się tak z powodu braku miejsca na chórze na wbudowany centralnie stół gry. Tym samy oryginalny stół gry wraz z mechanizmami zaginął. Wykonano także całkowitą przebudowę (w równie niechlujny sposób) traktury, konstrukcji nośnej, szafy oraz zlikwidowano oryginalny system miechów, wymieniając go na współczesny konstrukcyjnie jeden miech pływakowy. Niestety, ale od czasu montażu po wojnie nie zachowały się żadne oryginalne piszczałki metalowe. Z niewiadomych powodów zostały one wówczas wymienione. Z oryginalnych podzespołów instrumentu zachowały się wiatrownice, klawiatury manuałowe, kilka głosów drewnianych oraz szczątki mechaniki.

W latach późniejszych instrument przechodził kilkukrotne prace naprawczo-remontowe. W kwietniu 1965 r. z ramienia firmy Kamińskich z Warszawy pracowali J. Grzeszkowski i Ryszard Świderek. Kolejny remont przeprowadzono w 1989 r. Prace te były jednak doraźne lub wykonane z nienależytą starannością. Ok. 2010 r. z powodu katastrofalnego stanu instrumentu zaczęto planować jego remont, jednak tylko w zastanej wersji. Wówczas sporządzono opinię, w której napisano m.in.: Instrument znajduje się obecnie w bardzo złym stanie. Jest wciąż używany do obsługi liturgii, ale używany nawet tylko do tego celu pozostawia on bardzo dużo do życzenia. Jest niekompletny - brakuje 7-miu głosów w różnych sekcjach, zaś istniejące głosy składają się często z różnych przypadkowych piszczałek, piszczałki metalowe są nieoryginalne, i podobnie nieoryginalnych jest większość piszczałek drewnianych. Występują duże ubytki w strukturze drewna spowodowane działaniem drewnojadów (szczególnie w stole gry). Całą traktura tonowa i rejestrowa jest nieoryginalna i została dopasowana do przeniesionego i tym samym mocno przebudowanego stołu gry, z którego zachowało się do dziś niewiele oryginalnych elementów (m.in. klawiatury manuałowe i nożna). Oryginalne są wiatrownice wszystkich sekcji. […] Pomimo poważnych przeróbek, wybrakowania i zniszczeń, jakie stwierdza się w jego obecnym stanie zachowania, instrument ten należy uznać za wartościowy i zdecydowanie wart prac renowacyjno-rekonstrukcyjnych w celu przywrócenia go do pełni świetności dla celów liturgicznych, koncertowych i samego zachowania go ze względu na wartość historyczną.

Szczęśliwie w pewnym momencie pojawił się jednak pomysł rekonstrukcji instrumentu do jego formy pierwotnej. Inicjatorem tego przedsięwzięcia był ksiądz proboszcz Andrzej Grzybowski oraz organista Michał Sitek. Wymagało to jednak powiększenia chóru muzycznego, aby pomieścić wbudowany centralnie stół gry i jednocześnie zachować minimalną przestrzeń do komunikacji wokół instrumentu. Na powiększenie chóru udało się uzyskać zgodę konserwatora zabytków, m.in. przy wsparciu Diecezjalnej Komisji Organistowskiej z Łomży. Wówczas wybrany do renowacji instrumentu organmistrz Krzysztof Deszczak z Lublina przeprowadził rozległe badania terenowe (głownie na Dolnym Śląsku) w celu poszukiwania zachowanych instrumentów firmy Christiana Schlaga i podobnych z tego okresu zbudowanych przez inne gałęzie rodziny Schlag i pozyskania z nich wzorców do odbudowy instrumentu z Poreby. Badania przyniosły dobre rezultaty, dzięki czemu po uzyskaniu dotacji z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego prace renowacyjne mogły się rozpocząć i zostały wykonane w latach 2019–2022. W ich zakres wchodziły m.in. następujące czynności:

  • badania terenowe ( głównie na Dolnym Śląsku) w celu pozyskania wzorców do rekonstrukcji instrumentu z istniejących instrumentów referencyjnych zbudowanych przez Christiana Schlaga i jego następców w latach ok. 1855–1875,
  • ustalenie kierunku i sposobu wykonania prac na podstawie pozyskanych wzorców,
  • całkowity demontaż instrumentu,
  • badania inwentaryzacyjne zdemontowanych podzespołów,
  • gruntowna renowacja oryginalnych wiatrownic wraz z częściową ich rekonstrukcją,
  • gruntowna renowacja piszczałek metalowych wewnętrznych,
  • rekonstrukcja piszczałek prospektowych ze stopu cynowego,
  • gruntowna renowacja nadających się do tego piszczałek drewnianych,
  • rekonstrukcja piszczałek i całych głosów drewnianych istniejących, ale nie nadających się do renowacji (m.in. cały Violon 16’ w pedale),
  • uzupełnienie brakujących siedmiu głosów: Gemshorn 8’, Quinte 2 2/3’, Octave 2’, Trompete 8’ (manuał I), Portunal 8’ (manuał II), Posaune 16’, Cello 4’ (pedał),
  • gruntowna renowacja oryginalnych klawiatur manuałowych,
  • całkowita rekonstrukcja (od podstaw) według pozyskanych wzorców: stołu gry, manubriów wraz z tabliczkami rejestrowymi, ławy grającego, pulpitu i klawiatury
    nożnej,
  • zaprojektowanie od podstaw i całkowita rekonstrukcja według pozyskanych wzorców traktury gry, rejestrów i mechanizmów połączeń międzysekcyjnych,
  • wykonanie nowego miecha dwufałdowego z dwoma podawaczami i zaworem regulacyjnym,
  • instalacja nowej dmuchawy wraz ze skrzynką tłumiącą,
  • wykonanie nowych kanałów powietrznych,
  • zaprojektowanie i wykonanie kładek komunikacyjno serwisowych i drabin,
  • całkowita rekonstrukcja konstrukcji nośnej wiatrownic w stylu pozyskanym ze wzorców,
  • wykonanie nowych ławeczek piszczałkowych, wieszaków, grzebieni prospektowych oraz części kloców wiatrownicowych i prospektowych,
  • rekonstrukcja brakujących wcześniej urządzeń dodatkowych: Calcant–Ruf i Windablaſs (dzwonek kalikanta i wypust wiatru),
  • gruntowna renowacja i częściowa rekonstrukcja szafy organowej,
  • wstępny montaż instrumentu i wstępna intonacja piszczałek w pracowni organmistrzowskiej,
  • demontaż instrumentu w pracowni, przewiezienie do kościoła i sukcesywny montaż w docelowym miejscu,
  • finalne regulacje mechanizmów,
  • gruntowna intonacja i strojenie.

Równolegle wykonano również renowację i uzupełnienia szafy organowej. Wszystkie prace restauratorskie zostały wykonane dzięki ogromnemu zaangażowaniu księdza proboszcza i ofiarności parafian oraz dofinansowaniu uzyskanemu od Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego ze środków Promocji Kultury i Państwowego Funduszu Celowego. Uroczystego pobłogosławienia organów dokonał bp Janusz Stepnowski 24 września 2023 r.

Organy piszczałkowe Christiana Schlaga w Porębie Średniej to instrument zabytkowy i bardzo cenny zarówno w skali diecezji łomżyńskiej, jak i całego Mazowsza.

Skala manuałów: C–d3; skala pedału: C–d1.


Budowniczy
Christian Schlag
Rok zakończenia budowy
1866
Stan instrumentu
Bardzo dobry
Liczba głosów
20
Liczba klawiatur
2+P
Traktura gry
mechaniczna
Traktura rejestrów
mechaniczna
Dyspozycja instrumentu
Manuał IManuał IIPedał
1. Principal 8.1. Salicet 8.1. Violon 16.
2. Bordun 16.2. Portunalfl 8.2. Subbaſs 16.
3. Octave 4.3. Spitzflaute 4.3. Octavbaſs 8.
4. Gemshorn 8.4. Flaut Major 8.4. Cello 4.
5. Gambe 8.5. Posaune 16.
6. Hohlflaut 8.
7. Flaute 4.
8. Quinte 2 2/3.
9. Octave 2.
10. Mixtur 3 fach
11. Trompete 8.
Pomoce
Manual–Coppel
Pedal–Coppel
Calcant–Ruf
Windablaſs
Stół gry

Stół gry






Opis na medal

Powyższy artykuł został uznany przez Redakcję jako wzorcowy. Jest to szczególne wyróżnienie dla profesjonalnych opisów instrumentów: opartych o bogatą bibliografię oraz wizję lokalną, posiadających wyczerpujący i ciekawy opis, udokumentowanych zdjęciami w wysokiej rozdzielczości oraz powstałych z dbałością o szczegóły. Opis posiadający to wyróżnienie jest wzorem dla wszystkich innych i powinien być przez nie naśladowany. Potwierdza również wiedzę i umiejętności autora w zakresie analizy budowy instrumentu.




Źródło

Zdjęcia: prospektu – Katarzyna Bralewska, stołu gry – Paweł Pasternak

Autor
Krzysztof Deszczak


Ostatnia modyfikacja: 2024-12-10 13:37:27


adam.bigosinski
adam.bigosinski 2024-12-10 14:12:52
Warto zaglądać w źródła: organy zostały przydzielone parafii pod koniec 1951 r., zapewne translokacji dokonano w 1952 r. Brak piszczałek nie powinien dziwić - kościoły ewangelickie były często niezabezpieczone. Według dokumentacji brakowało około 800 piszczałek. W dodatku zostały one uznane za obiekt niezabytkowy, niewykluczone, że już wcześniej zostały przebudowane i tak sprowadzone.