Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego Jelenia Góra (dolnośląskie)

Prospekt

Prospekt

Opis Instrumentu

Budowę pierwszego instrumentu zakończył w czerwcu 1729 roku Michał Röder z Berlina. Budując jeleniogórskie organy, wzorował się na podobnym własnym dziele z 1721 r. w kościele św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, którego jeleniogórskie organy były prawie wierną kopią. Nie ustępowały mu ani pod względem wystroju, ani brzmienia. Na zdobieniach snycerskich nad stołem gry widoczna jest data 1727. Nie jest to jednak data budowy, tylko ufundowania całej kompozycji organowo-ołtarzowej przez Christiana Gotfrieda Menzla. Zgodnie z jego życzeniem instrument usytuowany jest za ołtarzem. Mentzel wspomniał, że jeśli ktoś będzie chciał zmienić lokalizację organów, darowiznę swą w kwocie 30 000 talarów wycofa. Pierwotny instrument miał trakturę mechaniczną i wiatrownice klapowo-zasuwowe. Liczył 53 głosy rozdzielone na trzy manuały i pedał. Szafa organowa w barokowym stylu została wykonana przez śląskich stolarzy i rzeźbiarzy, m.in. przez jeleniogórskiego artystę Dawida Hilschera, a figury prospektowe wyrzeźbił J.J. Urbański. W prospekcie widzimy postaci czterech atlantów, liczne putta oraz alegoryczne wyobrażenia Fam dmących w trąby. Prospekt jeleniogórskich organów w porównaniu z wrocławskim instrumentem różnił się w zakresie wielkości i lokalizacji.

 

DYSPOZYCJA ORGANÓW M. RÖDERA

Manuał I Manuał II Manuał III Pedał
Principal 8 Fuss Principal 8 Fuss Principal 8 Fuss Principal 16 Fuss
Rohr Floet 4 Fuss Quintadoen 16 Fuss Bordun 16 Fuss Octava 8 Fuss
Hautbois 8 Fuss Gemshorn 8 Fuss Quintadoen 8 Fuss Wiolon 16 Fuss
Octava 4 Fuss Octava 4 Fuss Gemshorn 4 Fuss Octav 4 Fuss
Octava 2 Fuss Salicet 8 Fuss Octava 4 Fuss Quinta 6 Fuss
Quinta 3 Fuss Floete Dous 4 Fuss Quinta 3 Fuss Nacht Horn 2 Fuss
Gedact 8 Fuss Quinta 3 Fuss Super Octav 2 Fuss Mixtura 10 Fach
Quinta 1 1/2 Fuss Super Octav 2 Fuss Spiel Floet 1 1/2 Fuss Posaune 32 Fuss
Cymbel 4 Fach Rausch Quinta 2 Fach    Mixtura 6 Fach Posaune 16 Fuss
Sexqui Altera 2 Fach    Mixtura 8 Fach Cymbel 3 Fach Rausch Quint 2 Fach
  Scharff 4 Fach Tertian 2 fach Trompet 8 Fuss
  Walt Floete 2 Fuss Gedackt 8 Fuss Cammer Bass 4 Fuss
  Trompet 8 Fuss Vox humana 8 Fuss Cammer Bass 8 Fuss
  Glocken Spiel 2 Fuss   Cammer Bass 16 Fuss
      Glocken Spiel
      Paucken

 

Organy kilkukrotnie przebudowywano: w 1752 powiększono do 62 głosów za sprawą znanego w Jeleniej Górze Jana Henryka Meinerta. Zamontował on dwie nowe wiatrownice, ponadto dokonał korekty dotychczasowego ustawienia dzwonków oraz umieścił w pedale dwa głosy. Ogólny koszt wykonanych prac wyniósł 125 talarów. Kolejną przebudowę organów przeprowadził w 1808 r. miejscowy organmistrz Samuel Meinert, który wyposażył on organy w nową klawiaturę (Echowerk) za sumę 240 talarów.

Od grudnia 1828 r. do 23 lipca 1830 r. trwała kolejna przebudowa instrumentu. Prowadził ją Karl Ferdinand Buckow (1801–1864), jeleniogórski organmistrz, budowniczy organów w pobliskich Mysłakowicach. Buckow znacznie rozszerzył rozpiętość tonalną klawiatur. Zlikwidował system przestrajania instrumentu i zabudował Echowerk. Wydatki związane z tymi remontami wyniosły 1126 talarów wraz z dopłatą wynoszącą 150 talarów. O szczegółach przeprowadzonego remontu przez Buckowa informowała miejscowa gazeta Der Volksfreud in den Sudeten w wydaniu z 7 października 1830 r. Dziennikarz informował czytelników, że odnowione organy mają 66 głosów (w tym doskonałe głosy językowe i 32-stopowy głos w pedale), 14 wiatrownic, 6 miechów, dzwonek oraz 3844 piszczałek. Ta sama gazeta poinformowała, że 1 listopada 1830 r. odbył się uroczysty koncert z okazji oddania do użytku liturgicznego odnowionych organów. Na program wspomnianego koncertu złożyły się kompozycje Johanna Sebastiana Bacha oraz miejscowego organisty Jana Schneidera.

W 1859 roku Christian Gottlieb Schlag przeprowadził remont i przebudowę, a w roku 1881 miejscowy organista Gustaw Kugler dokonał renowacji i oczyszczenia instrumentu. Parafia zleciła mu nadzór nad organami i i ich konserwację. Za swe usługi w tym zakresie miał otrzymywać roczne wynagrodzenie w wysokości 75 marek. Największej przebudowy instrumentu dokonała jednak firma Schlag & Söhne ze Świdnicy. Prace ukończono w czerwcu 1906 roku (niektóra źródła podają nieprawidłową datę 1905 - jest to rok rozpoczęcia prac). Zmieniono wówczas trakturę na pneumatyczną z wiatrownicami stożkowymi, wymieniono stół gry i zamontowano miechy magazynowe wielofałdowe. Organy zostały powiększone do 69 głosów. Ogólny koszt przebudowy wyniósł 20 545 marek. Około połowa piszczałek cynowych została wymieniona na nowe. Organy otrzymały także wówczas napęd elektryczny. Zostały zachowane dzwony oraz putta z bębnami. Zmieniono ich mechanizmy na zegarowe, umieszczając je wewnątrz prospektu. Echowerk został zlikwidowany. Organy mają odtąd 4571 piszczałek, trzy manuały (C–f3) i pedał (C–d1). Planowano również budowę sześciogłosowej sekcji Fernwerku, ta jednak nigdy nie powstała. Dyspozycja tej sekcji miała być następująca:

Progress. aether. 2-3
Principal Flöte 4
Vox angelica 8
Koncert–Flöte 8
Stentorphon 8
Still–Gedeckt 16

Niekorzystne warunki atmosferyczne i brak konserwacji sprawiły, że ten wspaniały instrument był w złym stanie przez długie dziesięciolecia. Dzięki zabiegom i staraniom zmarłego w 2022 roku proboszcza, ks. dr. Andrzeja Bokieja, w roku 1996 przystąpiono do wstępnych prac zmierzających do naprawy niedomagających od wielu lat organów. Gruntownego ich remontu podjęła się firma organmistrzowska braci Stanisława i Bolesława Broszków z Częstochowy i Tomisławia k. Bolesławca. Nadzór nad tymi pracami sprawował Marian Dorawa z Torunia – rzeczoznawca Ministra Kultury i Sztuki do spraw konserwacji zabytkowych organów. Zakres prac przeprowadzonych w okresie od listopada 1997 r. do początków lipca 1998 r., obejmował m.in. gruntowne oczyszczenie całego instrumentu, konserwację jego drewnianych elementów, wymianę dotychczasowych mieszków, rekonstrukcję brakujących 289 piszczałek, renowację wszystkich piszczałek prospektowych. Równolegle z pracami organmistrzowskimi przeprowadzono konserwację technologiczną zewnętrznej oprawy organów, wykonaną przez Bogdana Liaszczuka, szefa grupy konserwatorskiej z Ukrainy pod kierunkiem Marii Lelek i Anny Hermanowicz, pracowników konserwacji zabytków z Krakowa.

Odremontowane organy dały asumpt do wznowienia pod koniec XX wieku dawnych tradycji festiwalowych. Ich gorącym zwolennikiem był wspomniany włodarz tutejszej świątyni garnizonowej – ś.p. ks. Bokiej. Z jego inicjatywy jeleniogórska świątynia garnizonowa zaczęła gościć wykonawców i publiczność Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Organowej „Silesia Sonans”. Był on kontynuacją podobnych koncertów z II połowy XIX w. i pierwszej połowy XX stulecia. Swoją osobą festiwal zaszczycił biskup legnicki Tadeusz Rybak, który dokonał poświęcenia nowo odremontowanych organów przy współudziale i asyście miejscowego duchowieństwa i wiernych. Przez 25 lat swoją obecnością festiwal zaszczycili polscy i zagraniczni światowej sławy organiści: Andrzej Chorosiński (były dyrektor artystyczny), Joachim Grubich, Józef Serafin, Piotr Rojek i wielu innych wspaniałych muzyków. Warto również wspomnieć, że na sukces festiwalu złożyła się nie tylko wirtuozeria długoletnich sław w tej dziedzinie, ale także doświadczenie i wiedza długoletniego organisty tutejszej świątyni, mgr. Zenona Siegieńczuka. Służył on (i nadal to czyni) swoją pomocą zaproszonym wykonawcom podczas wszystkich dni festiwalowych, sam także występował w I i XVI edycji festiwalu.

W obecnej chwili organy otoczone są opieką i znajdują się pod ścisłym nadzorem. Przeprowadzane są bieżące konserwacje, regulacje i strojenia. Instrument jest w pełni sprawny, służy do liturgii i w celach koncertowych na potrzeby odbywających się od ponad ćwierć wieku wzmiankowanych powyżej koncertów.


Budowniczy
Schlag & Söhne
Opus
678
Rok zakończenia budowy
1906
Stan instrumentu
Dobry
Liczba głosów
69
Liczba klawiatur
3+P
Traktura gry
pneumatyczna
Traktura rejestrów
pneumatyczna
Dyspozycja instrumentu
Manuał IManuał IIManuał IIIPedał
1. Bordun 161. Gedeckt 161. Lieblich Gedeckt 161. Majorbass 32
2. Principal 82. Principal 82. Geigen–Principal 82. Posaune 32
3. Gamba 83. Schalmei 83. Salicional 83. Posaune 16
4. Hohlflöte 84. Salicet 84. Aeoline 84. Sing. Kornett 2
5. Doppelflöte 85. Flûte harmon. 85. Vox cölestis 85. Sesquialtera 2 fach
6. Gemshorn 86. Fugara 86. Portunal 86. Octavbass 4
7. Quintatön 87. Flaute 87. Lieblich Gedeckt 87. Quinte 10⅔
8. Dolce 88. Dulciana 88. Vox humana 88. Violoncello 8
9. Cymbel 3fach9. Oboë 89. Flaut–trav. 49. Bassflöte 8
10. Mixtur 6fach10. Gambe 1610. Octave 410. Octavbass 8
11. Kornett 8 1–3 f.11. Octave 411. Piccolo 211. Quintatön 16
12. Rausch–Quinte 2⅔ u. 212. Violine 412. Gemshorn Quinte 2⅔12. Subbas 16
13. Quinte 5⅓13. Rohrflöte 413. Mixtur 3fach13. Harmon.–Bass 16
14. Octave 414. Octave 214. Klarinette 814. Violon 16
15. Hohlflöte 415. Quinte 2⅔15. Principal–Bass 16*
16. Fugara 416. Terz & Septime
17. Spitzflöte 417. Mixtur 3–5f.
18. Trompete 818. Tuba mir. 8*
19. Fagott 1619. Kerauloph. 8*
20. Principal 1620. Travers–Flöte 4*
Glockenspiel 8
Pomoce
Połączenia:
Manual–Koppel II an I
Manual–Koppel III an I
Manual–Koppel III an II
Super–Oct.–Kop. II an I
Pedal–Koppel zu I
Pedal–Koppel zu II
Pedal–Koppel zu III

Stałe kombinacje:
Piano
Mezzoforte
Forte
Fortissimo
Tutti

3 wolne kombinacje
Wyłącznik głosów językowych
Pianopedal
Mezzopedal

Wałek crescendo (Rollschweller)
Żaluzja manuału III (Jalousieschweller)
Tremolo głosu Vox humana z manuału III
Dzwonek dla kalikanta (Kalkant)

W prospekcie uderzające w dwa bębny aniołki (Pauken), uruchamiane niezależnie dwiema dźwigniami nożnymi
Przypisy
*) głosy wysokociśnieniowe
Stół gry

Stół gry

Tabliczka firmowa oraz tabliczka z numerem opus

Tabliczka firmowa oraz tabliczka z numerem opus

Wskaźniki napełnienia miechów (osobne dla wysokiego i niskiego ciśnienia)

Wskaźniki napełnienia miechów (osobne dla wysokiego i niskiego ciśnienia)

Wskaźnik crescenda

Wskaźnik crescenda

Włączniki wolnych kombinacji

Włączniki wolnych kombinacji

Manubria niewybudowanej sekcji Fernwerku

Manubria niewybudowanej sekcji Fernwerku

Dźwignie nożne

Dźwignie nożne

Piszczałki wielkiej oktawy głosu Posaune 32

Piszczałki wielkiej oktawy głosu Posaune 32

Figury atlasów podtrzymujących wieże piszczałkowe

Figury atlasów podtrzymujących wieże piszczałkowe

Atlas spod północnej wieży

Atlas spod północnej wieży

Atlas spod południowej wieży

Atlas spod południowej wieży

Anioł dmący w trąbę (południowa strona prospektu)

Anioł dmący w trąbę (południowa strona prospektu)

Bębniące aniołki (południowa część prospektu)

Bębniące aniołki (południowa część prospektu)

Bębniące aniołki (północna strona prospektu)

Bębniące aniołki (północna strona prospektu)

Putta nad stołem gry

Putta nad stołem gry

Widok na herb cesarski na szczycie wieży piszczałkowej w północnej części prospektu

Widok na herb cesarski na szczycie wieży piszczałkowej w północnej części prospektu

Herb w centralnej części prospektu

Herb w centralnej części prospektu

Zdobienie snycerskie z datą fundacji

Zdobienie snycerskie z datą fundacji

Północna (lewa) część prospektu

Północna (lewa) część prospektu

Południowa (prawa) część prospektu

Południowa (prawa) część prospektu






Opis na medal

Powyższy artykuł został uznany przez Redakcję jako wzorcowy. Jest to szczególne wyróżnienie dla profesjonalnych opisów instrumentów: opartych o bogatą bibliografię oraz wizję lokalną, posiadających wyczerpujący i ciekawy opis, udokumentowanych zdjęciami w wysokiej rozdzielczości oraz powstałych z dbałością o szczegóły. Opis posiadający to wyróżnienie jest wzorem dla wszystkich innych i powinien być przez nie naśladowany. Potwierdza również wiedzę i umiejętności autora w zakresie analizy budowy instrumentu.




Źródło

http://jbc.jelenia-gora.pl/Content/2023/Krol%20_instrumentow_muzycznych.pdf
https://www.kosciolgarnizonowy.pl/prospekt.html

Autor
Rafał Struś


Ostatnia modyfikacja: 2024-03-28 11:56:56

Kościół Matki Bożej Miłosierdzia (Cieplice) (Jelenia Góra) - 18 głosów
Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa (Sobieszów) (Jelenia Góra) - 31 głosów
Kaplica św. Anny (Jelenia Góra) - 8 głosów

rsjg
rsjg 2024-01-12 19:02:13
Użytkowniku "5759102o": otóż wskaźnik ten ma w środku białe okrągłe tabliczki (te z napisami Schwacher Wind i Starker Wind) - co widać na zdjęciu, zrobionym podczas pracy dmuchawy. Im bardziej te tabliczki widać - tym większy zapas powietrza jest w miechach (dwa na ciśnienie 100 i jeden na 200 mm słupa wody). Gdy instrument jest wyłączony, jest tam czarno - tabliczek nie widać.
5759102o
5759102o 2023-12-31 10:10:01
Na jakiej zasadzie działa wskaźnik ciśnienia powietrza ? chodzi mi o to jak z niego odczytać poziom powietrza?