Sanktuarium św. Wojciecha Święty Gaj (warmińsko-mazurskie)

Święty Gaj uznawany jest jako miejsce męczeńskiej śmierci św. Wojciecha w 997 roku. Pierwsza wzmianka o budowie kościoła pochodzi z roku 1324. Już od samego początku Święty Gaj był uznawany za miejsce pielgrzymkowe, szczególnie przez mieszkańców okolicznych wsi. Z biegiem czasu nawiedzany kościół został rozbudowany. W okresie reformacji przeszedł w ręce protestantów. Nie wiadomo nic o istnieniu organów aż do roku 1861, kiedy ta niewielka świątynia uległa pożarowi. Przy odbudowie wykorzystane zostały dawne mury, do których dobudowano absydę od strony wschodniej. Zbudowana została również niewielka wieża. Nowe organy w 1866 roku zbudował warsztat organmistrzowski Wilhelma Sauera z Frankfurtu na Odrą. Instrument miał 7 głosów na jednej sekcji manuałowej i jednej pedałowej. Całość obsługiwała traktura mechaniczna. Miech umieszczony został w osobnym miejscu obok organów. Źródła z epoki podają liczbę 8 a nawet 18 rejestrów (w tym ostatnim najprawdopodobniej błąd w druku), jednak stół gry nie nosi śladów żadnych przeróbek. Uroczystego poświęcenia kościoła, będącego filią parafii ewangelickiej w pobliskim Kwietniewie, dokonano 29 października 1866 roku. Podczas poświęcenia akompaniowano do pieśni ''Ein feste Burg ist unser Gott'', ''Herr Jesu Christ, Dich zu uns wend'' oraz do innych bliżej nieznanych utworów chóralnych i solowych.

Kościół w Świętym Gaju przetrwał działania wojenne, jednak został dość mocno zdewastowany. Najprawdopodobniej wojska radzieckie stacjonujące na tym terenie do około 1948 roku przeznaczyły świątynię na magazyn. Nieustalona pozostaje data, kiedy została ona przejęta przez Kościół Katolicki i kiedy zaczęto odprawiać w niej nabożeństwa. Między 1947 a 1948 r. kościół został podporządkowany parafii w Rychlikach, jednak była to świątynia najbardziej oddalona od kościoła parafialnego oraz najrzadziej odwiedzana. Wynika z tego, że między 1945 a 1948 r. organy Sauera zostały całkowicie zdewastowane i rozkradzione. Zniknęły nawet niewielkie metalowe elementy mechanicznej traktury instrumentu. Z protokołu wizytacyjnego z 1951 roku wynika, że organy były już zniszczone, a fisharmonii nie było.

Obecnie organy praktycznie nie istnieją. Zachowała się szafa organowa, zdewastowany stół gry z włącznikami rejestrowymi (poza jednym) bez klawiatury pedałowej, wiatrownica, konstrukcja i resztki miecha oraz szczątkowo traktura. Z materiału brzmieniowego nie zachowało się praktycznie nic. Od 1986 roku kościół pełni funkcję sanktuarium św. Wojciecha i jest świątynią filialną parafii Kwietniewo. Odbudowa organów nie jest obecnie planowana.