Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła Lidzbark Warmiński (warmińsko-mazurskie)

Prospekt

Prospekt

Opis Instrumentu

Pierwsza wzmianka o organach w lidzbarskiej farze pochodzi z około 1710 roku i mówi o zbudowaniu nowego instrumentu przez Johanna Wulffa. Kolejna znana wzmianka z 1742 roku mówi o reperacji wielkich organów przez organmistrza Friedricha Melihna z Bisztynka. Określenie tego instrumentu jako ''wielkich organów'' daje dość pewne przypuszczeniw, że w XVIII wieku funkcjonowały drugie, mniejsze organy. Duży instrument w 1854 roku posiadał 40 głosów na trzech sekcjach manuałowych (Rückpositiv, Hauptwerk, Brustwerk?) i jednej pedałowej.

W związku z przebudową i rozbudową kościoła w latach 1891-1896 jego przełożeni zdecydowali o budowie nowych organów. Stary instrument funkcjonował jeszcze około roku po zakończonych pracach, ponieważ już w 1898 roku został zbudowany na neogotyckiej emporze nowy przez firmę Schlag und Söhne ze Świdnicy. Organy Schlagów miały 42 głosy, rozdzielonych najprawdopodobniej na 4 sekcje brzmieniowych (3 manuały i pedał) z wiatrownicami skrzyniowymi. Wedle innych źródeł organy mieć miały jedynie 36 rejestrów (także z trzema manuałami).  Był to najprawdopodobniej jedyny instrument tej firmy na terenie dawnej prowincji Prusy Wschodnie. Dotrwał on jedynie do 1928 roku, kiedy to na skutek umyślnego zaprószenia ognia spłonął wraz z całą emporą organową.

Kolejny instrument z 52 głosami został zbudowany w 1929 roku przez firmę Bruno Goebel Söhne z Królewca. Jest to opus 365 tej firmy. Prawdopodobnie przy budowie nowych organów wykorzystano niektóre piszczałki z wcześniejszych organów Schlaga. Instrument zaprojektowany był jako 62-głosowy, co potwierdzają wolne rejestry, przygotowane pod nigdy niezamontowane brakujące głosy (obecnie nieznane). Razem z organami katedry św. Mikołaja w Elblągu (1926, 3 manuały i pedał, 53 głosy) i kościoła św. Jana w Ornecie była to jedna z największych realizacji tej firmy w latach 20. XX w. Najprawdopodobniej razem z organami powstała nowa neobarokowa empora. Organy przetrwały wojnę i istnieją w praktycznie oryginalnym stanie z 1929 roku do dnia dzisiejszego (poza głosem Clarine 4’).

Instrument umieszczony jest na zachodniej emporze w głównej nawie kościoła w modernistycznej szafie organowej. Wolnostojący stół gry zbudowany przez firmę Goebel (w tamtym okresie firma m.in. do swoich organów w Ornecie zamówiła kontuar firmy Laukhuff) znajduje się centralnie przed instrumentem. Wiatrownice typu Taschenlade działają w systemie upustowym. Każda sekcja instrumentu ma przynajmniej dwie wiatrownice tego typu. Posadowienie poszczególnych wiatrownic wygląda następująco:

  • sekcja manuału I umieszczona jest bezpośrednio za ścianą prospektu, po północnej stronie szafy organowej, przy czym jej labialne głosy podstawowe (16’, 8’) i rejestr Trompete 8’ znajdują się na wiatrownicy górnej tuż za piszczałkami prospektowymi, zaś rejestry wysokostopowe (począwszy od głosów 4’) na wiatrownicy dolnej za cokołem szafy organowej; głosy, które znajdują się w prospekcie manuału I, mają oddzielne mniejsze wiatrownice umieszczone bezpośrednio za prospektem organów,
  • sekcja pedałowa umieszczona jest również zaraz za ścianą prospektową, po południowej stronie szafy organowej, jednak jej labialne głosy podstawowe (16’, 8’) i rejestr Posaune 16’ znajdują się na wiatrownicy górnej tuż za piszczałkami prospektowymi, zaś rejestry wysokostopowe (4’ i mikstura) oraz kryty rejestr 10⅔’ na wiatrownicy dolnej w cokole szafy organowej; głosy pedału znajdujące się w prospekcie mają własne wiatrownice za prospektem,
  • sekcja manuału II umieszczona jest w skrzyni ekspresyjnej przy zachodniej ścianie kościoła, po północnej stronie szafy organowej, przy czym na wiatrownicy dolnej znajdują się rejestry wysokostopowe, mieszane, głos Undamaris 8’ oraz językowy głos Clarinette 8’, zaś na wiatrownicy górnej głosy podstawowe 16’ i 8’ oraz rejestr Oboe 8’; dostęp do tej sekcji jest bardzo utrudniony, ponieważ nie posiada ona żadnych drzwi; powoduje to konieczność rozbiórki żaluzji w celu prac organmistrzowskich bądź strojenia,
  • sekcja manuału III umieszczona jest przy zachodniej ścianie kościoła, po południowej stronie szafy organowej, obok sekcji manuału żaluzjowego, przy czym na wiatrownicy dolnej znajdują się rejestry 8’ oraz głosy językowe Dulcian 16’ i Krummhorn 8’, zaś na wiatrownicy górnej rejestry wysokostopowe, głos mieszany Cymbel 2-3fach oraz rejestr Quintatön 8’. Wiatrownica górna tej sekcji połączona jest z dodatkową niewielką wiatrownicą dla najwyższej oktawy połączenia superoktawowego.

Organy Goebla w lidzbarskiej farze są bardzo interesujące między innymi pod względem brzmieniowym. Dyspozycja organów osadzona jest w dużym stopniu w estetyce późnego i schyłkowego romantyzmu, częściowo zaś w estetyce typowej dla tzw. Reformy Organowej późnych lat 20. i wczesnych lat 30. XX wieku. Nieznane są dodatkowe głosy, które nie zostały nigdy zamontowane. Mimo to w wykonaniu instrumentu daje się zauważyć pewien kryzys w wschodniopruskim budownictwie organowym. Rozmieszczenie instrumentu jest dość chaotyczne, do niektórych elementów instrumentów dostęp jest bardzo utrudniony (np. do wspomnianej już szafy Schwellwerku). Równie interesująca jest konstrukcja niektórych piszczałek. Daje się przy tym zauważyć bardzo duży udział cynku w piszczałkach metalowych.

W dość dużej części zachowany materiał piszczałkowy organów Goebla jest jednorodny i powstał w 1929 r. Mimo to, istnieją w instrumencie piszczałki labialne obcej proweniencji, mające różne sygnatury, pochodzące najprawdopodobniej z instrumentu firmy Schlag & Söhne z 1898 r. Co ciekawe, za wyjątkiem rejestru Clarine 4’ z manuału I w materii brzmieniowej nie nastąpiły przekształcenia dyspozycji. Nie ma tu miejsca również znaczących ubytków piszczałek. Stan piszczałek metalowych można określić jako dobry, pomijając nieliczne niewielkie uszkodzenia przy niektórych piszczałkach. Drewniane piszczałki wymagają prac dezynsekcyjnych z powodu działalności drewnojadów. Mimo tego procent uszkodzonych piszczałek drewnianych w stosunku do innych instrumentów na Warmii jest niewielki.

W organach z racji oszczędności środków finansowych oraz miejsca zastosowano transmisje. Z manuału III do pedału transmitowane są językowe rejestry Dulcian 16’ i Krummhorn 8’. Principalbass 32’ jest uzyskiwany akustycznie z głosów Nasard 10⅔’ i prawdopododbnie Contrabass 16’. Transmisją (z sekcji manuału II oraz III) są najprawdopodobniej również rejestry Sanftbass 16’, Bassflöte 8’ oraz Salicetbass 8’. Także pedałowa 5-chórowa mikstura najprawdopodobniej korzysta z piszczałek rejestru Choralbass 4’. W sekcji manuału II głosy mieszane korzystają częściowo ze wspólnych piszczałek, ponieważ łączna liczba rzędów istniejących na wiatrownicy dolnej tej sekcji głosów mieszanych jest mniejsza niż ta, na którą wskazują oznaczenia na manubriach.

Instrument zasilany jest przez dwa duże miechy wielofałdowe, do których powietrze dostarcza wymagająca wymiany dmuchawa elektryczna. Na wypadek braku dostawy prądu instrument ma tylko jedno stanowisko do kalikowania.

Obecnie organy są niezdatne do jakiegokolwiek użytku i wymagają gruntownej renowacji. Duża liczba mieszków znajdujących się w wiatrownicach upustowych jest dziurawa, co powoduje ogromną liczbę ciągle grających piszczałek, nawet bez włączania jakiegokolwiek rejestru. Ponadto we wnętrzu instrumentu zauważyć można dużą działalność drewnojadów. W 2017 roku gruntowną renowację instrumentu rozpoczęła firma Nawrot. Czas pracy planowany jest na ok. 3 lata.

Wartość organów potwierdza fakt, iż są to największe zachowane historyczne organy na terenie Warmii oraz dawnych Prus Wschodnich. Trzeba również stwierdzić, że jest to również jeden z najbardziej kompletnych wielkich instrumentów na Warmii.

Skala manuałów: C-g3; skala pedału: C-f1.


Budowniczy
Bruno Goebel
Opus
365
Rok zakończenia budowy
1929
Stan instrumentu
Bardzo zły
Liczba głosów
52  (46)
Liczba klawiatur
3+P
Traktura gry
pneumatyczna
Traktura rejestrów
pneumatyczna
Dyspozycja instrumentu
Manuał IManuał IIManuał IIIPedał
Hauptwerk Schwellwerk 
1. Principal 16'1. Bordun 16'1. Liebl. Principal 8'1. Principalbass 32' (tr.)
2. Principal 8'2. Horn-Principal 8'2. Bachflöte 8'2. Contrabass 16'
3. Jubelflöte 8'3. Soloflöte 8'3. Quintatön 8'3. Violon 16'
4. Gemshorn 8'4. Aeoline 8'4. Salicional 8'4. Subbass 16'
5. Gamba 8'5. Vox cölestis 8'5. Flöten+Principal 4'5. Sanftbass 16' (tr.)
6. Octave 4'6. Undamaris 8'6. Rohrflöte 4'6. Nasard 10 2/3'
7. Hohlflöte 4'7. Prestant 4'7. Waldflöte 2'7. Octavbass 8'
8. Quinte 2 2/3'8. Traversflöte 4'8. Nachthorn 1'8. Bassflöte 8' (tr.)
9. Superoctav 2'9. Gemshorn-Quinte 2 2/3'9. Cymbel 2-3 fach9. Salicetbass 8' (tr.)
10. Mixtur 5 fach10. Piccolo 2'10. Dulcian 16'10. Choralbass 4'
11. Trompete 8'11. Terz 1 3/5'11. Krummhorn 8'11. Mixtur 5 fach
12. Clarine 4' *12. Echokornett 3-4 fach12. Posaune 16'
13. Mixtur 2-4 fach13. Dulcian 16' (tr.)
14. Clarinette 8'14. Krummhorn 8' (tr.)
15. Oboe 8'
Pomoce
Połączenia:
Pedalk. I. M.
Pedalk. II. M.
Pedalk. III. M.
Manualk. II-I
Manualk. III-I
Manualk. III-II
Suboktavk III-II
Suboktavk II-I
Superoktavk III-II
Superoktavk II-II
Superoktavk II-I

Kombinacje:
Freie Kombin. [nr 1]
Freie Kombin. [nr 2]
Piano
Mezzoforte
Forte
Tutti
Auslöser

Urządzenia dodatkowe:
Ped.Umsch. an
Rohrwerke ab
Rollschw. ab
Handreg. ab
General-Okt. Kopp.

Włączniki nożne nad klawiatura pedałową:
Pedal-koppel z. III. M.
Pedal-koppel z. II. M.
Pedal-koppel z. I. M.
[Rollschweller]
Jalousie-schweller II. M.

Tremulant manuału III
10 wolnych włączników registrowych
Przypisy
*) obecnie labialne, wąskomenzurowane piszczałki
Stół gry

Stół gry

Tabliczka budowniczego

Tabliczka budowniczego

Wnętrze instrumentu, poziom I

Wnętrze instrumentu, poziom I

Wiatrownica dolna manuału I

Wiatrownica dolna manuału I

Wiatrownica górna manuału I

Wiatrownica górna manuału I

Wiatrownica górna manuału III

Wiatrownica górna manuału III

Zbliżenie prospektu

Zbliżenie prospektu






Opis na medal

Powyższy artykuł został uznany przez Redakcję jako wzorcowy. Jest to szczególne wyróżnienie dla profesjonalnych opisów instrumentów: opartych o bogatą bibliografię oraz wizję lokalną, posiadających wyczerpujący i ciekawy opis, udokumentowanych zdjęciami w wysokiej rozdzielczości oraz powstałych z dbałością o szczegóły. Opis posiadający to wyróżnienie jest wzorem dla wszystkich innych i powinien być przez nie naśladowany. Potwierdza również wiedzę i umiejętności autora w zakresie analizy budowy instrumentu.




Źródło
Archiwum Państwowe w Olsztynie, Dokumentacja urzędowa Konserwatora Zabytków Sztuki i Historii Prowincji Prus Wschodnich.
Jan Janca, Werner Renkewitz, ''Geschichte der Orgelbaukunst in Ost- und Westpreußen von 1333 bis 1944 Bd, I'', Würzburg 1984, s. 249, 250, 263.
Werner Renkewitz, Jan Janca, Hermann Fischer, ''Geschichte der Orgelbaukunst in Ost- und Westpreußen von 1333 bis 1944 Bd, II,2'', Köln 2015, s. 552-554.
Jodkowski M., "Budownictwo sakralne diecezji warmińskiej w latach 1821-1945", Olsztyn 2011, s. 289.
[autor nieznany], Zusammenstellung ausgeführter Orgelbauten von SCHLAG & SÖHNE = Hof-Orgelbauer Sr. Majestät des Kaisers und Königs=Hoflieferanten Sr. Kgl.
Hoheit des Prinzen Albrecht v. Preussen zu SCHWEIDNITZ IN SCHLESIEN, Schweidnitz, ok 1908, s. 19.
Wizja lokalna.

Fotografie: Krzysztof Urbaniak, Bartosz Skop
Autor
Bartosz Skop


Ostatnia modyfikacja: 2021-03-31 13:42:35