Archiopactwo OO. Cystersów Jędrzejów (świętokrzyskie)

Geneza powstania
Archiopactwo w Jędrzejowie zostało założone w 1140 roku, co czyni je najstarszą fundacją cysterską w Polsce[1][2]. Po zrzeczeniu się urzędu biskupa krakowskiego w jędrzejowskim klasztorze ostatnie lata życia spędził kronikarz Wincenty Kadłubek, który tam też został pochowany. W XVIII wieku kuria krakowska rozpoczęła starania o jego beatyfikację, która finalnie nastąpiła w 1764 roku, co pociągnęło za sobą starania w celu odrestaurowania przyklasztornego kościoła, nadwątlonego podczas pożaru w 1726 roku. Ważnym elementem procesu renowacji miało być z kolei powstanie nowych organów[3].

Budowa organów
Instrument został wybudowany w latach 1745–1751 lub 1752[a] przez organmistrza Józefa Sitarskiego z Krakowa przy współpracy z Ignacym Foglerem z Warszawy. Jako że organy miały znajdować się na dość niewielkim chórze zajmującym zachodnie przęsło stosunkowo wąskiej nawy głównej (6,60 metra), Sitarski musiał umiejętnie wykorzystać przestrzeń tak, aby instrument był możliwie jak największy. W tym celu, piszczałki sekcji pedału zostały umieszczone na romańskiej emporze wybudowanej na początku XII wieku, będącej częścią przedcysterskiego kościoła grodowego. Początkowo sekcja pedału miała liczyć 15 głosów, jednakże finalnie udało się ich zbudować jedynie 10. Łącznie zaś instrument Sitarskiego liczył 43 głosy rozmieszczone w trzech manuałach i pedale, co czyniło je naonczas największymi organami w Polsce[3].

Kryzys
Świetność instrumentu przemijała jednakże wraz z podupadaniem opactwa oraz całego zakonu. W 1800 pożar zniszczył archiwum i bibliotekę klasztorną, a w 1819 roku doszło do kasaty zakonów na terenie Królestwa Polskiego. W drugiej połowie XIX wieku zabudowania klasztorne zamienione zostały na rosyjskie seminarium nauczycielskie dla mężczyzn, zaś w 1893 r. wybuchł pożar, który spotęgował uszkodzenia budynków. 27 września 1914 roku kościół został ostrzelany przez wojska niemieckie, co doprowadziło do kolejnego pożaru, który zniszczył hełmy wież kościelnych oraz dach świątyni. Organy przetrwały te wszystkie wydarzenia, jednakże znajdowały się w opłakanym stanie[4].

Renowacja
Gruntowne prace konserwatorskie i rekonstrukcyjne rozpoczęły się w 1975 roku i trwały 13 lat. W wyniku długich badań opracowano trzy dokumentacje: analityczno-historyczną, instrumentoznawczą oraz rysunkową inwentaryzację pomiarową[5]. 28 sierpnia 1988 roku biskup Stanisław Szymecki poświęcił instrument do ponownego użytku liturgicznego, choć prace konserwatorskie nie zostały jeszcze wtedy zakończone. Dopiero w 1997 roku udało się skompletować odnowione i pozłocone rzeźby zdobiące prospekt, któremu również przywrócono oryginalną kolorystykę[5]. Z kolei na przełomie 1998 i 1999 roku dokonano finalnej intonacji i nastrojenia instrumentu, czemu przewodził ks. prof. Jan Chwałek[6].

CHARAKTERYSTYKA ORGANÓW
Dane architektoniczne i techniczne

Pod kątem architektonicznym instrument jest uznawany za dzieło wczesnorokokowe[4]. Bogato ozdobiony figurami i ornamentami prospekt ma kompozycję parawanową i zbudowany jest w kształcie litery U. Rozwiązanie to, niespotykane wcześniej w żadnym innym instrumencie na terenie ówczesnej Rzeczypospolitej, zostało kilkadziesiąt lat później zastosowane w organach oliwskich[3]. Wśród figur zdobiących prospekt największymi są: figura króla Dawida z harfą po lewej stronie patrząc od frontu oraz św. Cecylii z portatywem znajdującej się po prawej stronie[4]. Osiemnastowieczne prace snycerskie wykonał warsztat braci Korneckich z Krakowa, zaś pozostała drewniana obudowa została stworzona przez samych cystersów z Jędrzejowa[4].

Traktura instrumentu jest mechaniczna, zaś klapowo-zasuwowe wiatrownice zasilane są przez elektryczną dmuchawę[7]. Stół gry umieszczony jest w centralnej części szafy organowej tyłem do ołtarza głównego. Organy mają cztery manuały wykonane z hebanu i kości słoniowej oraz pedał, przy czym jedynie trzy manuały mają własne piszczałki, zaś czwarty, wysuwany spod pozostałych, transponuje sekcję manuału I (pozytyw dolny) o cały ton w dół. Klawiatury dysponują pełnym zakresem chromatycznym od C do f³, co daje łącznie 54 klawisze w każdym manuale[3]. Zgodnie z XVIII-wiecznym zwyczajem manuał II pełni funkcję manuału głównego. Głosy uruchamia się przy użyciu odlewanych w brązie kluczy registrowych (manubriów), które stanowią rzadkość w tego typu instrumentach, ze względu na sposób wykonania[4]. Same organy pomimo późniejszych napraw zachowały barokowe brzmienie, podobnie jak w nienaruszonym stanie do dzisiejszych czasów przetrwała oryginalna, drewniana mechanika instrumentu[4][7].