Archiopactwo OO. Cystersów Jędrzejów (świętokrzyskie)

Prospekt

Prospekt

Opis Instrumentu

Geneza powstania
Archiopactwo w Jędrzejowie zostało założone w 1140 roku, co czyni je najstarszą fundacją cysterską w Polsce[1][2]. Po zrzeczeniu się urzędu biskupa krakowskiego w jędrzejowskim klasztorze ostatnie lata życia spędził kronikarz Wincenty Kadłubek, który tam też został pochowany. W XVIII wieku kuria krakowska rozpoczęła starania o jego beatyfikację, która finalnie nastąpiła w 1764 roku, co pociągnęło za sobą starania w celu odrestaurowania przyklasztornego kościoła, nadwątlonego podczas pożaru w 1726 roku. Ważnym elementem procesu renowacji miało być z kolei powstanie nowych organów[3].

Budowa organów
Instrument został wybudowany w latach 1745–1751 lub 1752[a] przez organmistrza Józefa Sitarskiego z Krakowa przy współpracy z Ignacym Foglerem z Warszawy. Jako że organy miały znajdować się na dość niewielkim chórze zajmującym zachodnie przęsło stosunkowo wąskiej nawy głównej (6,60 metra), Sitarski musiał umiejętnie wykorzystać przestrzeń tak, aby instrument był możliwie jak największy. W tym celu, piszczałki sekcji pedału zostały umieszczone na romańskiej emporze wybudowanej na początku XII wieku, będącej częścią przedcysterskiego kościoła grodowego. Początkowo sekcja pedału miała liczyć 15 głosów, jednakże finalnie udało się ich zbudować jedynie 10. Łącznie zaś instrument Sitarskiego liczył 43 głosy rozmieszczone w trzech manuałach i pedale, co czyniło je naonczas największymi organami w Polsce[3].

Kryzys
Świetność instrumentu przemijała jednakże wraz z podupadaniem opactwa oraz całego zakonu. W 1800 pożar zniszczył archiwum i bibliotekę klasztorną, a w 1819 roku doszło do kasaty zakonów na terenie Królestwa Polskiego. W drugiej połowie XIX wieku zabudowania klasztorne zamienione zostały na rosyjskie seminarium nauczycielskie dla mężczyzn, zaś w 1893 r. wybuchł pożar, który spotęgował uszkodzenia budynków. 27 września 1914 roku kościół został ostrzelany przez wojska niemieckie, co doprowadziło do kolejnego pożaru, który zniszczył hełmy wież kościelnych oraz dach świątyni. Organy przetrwały te wszystkie wydarzenia, jednakże znajdowały się w opłakanym stanie[4].

Renowacja
Gruntowne prace konserwatorskie i rekonstrukcyjne rozpoczęły się w 1975 roku i trwały 13 lat. W wyniku długich badań opracowano trzy dokumentacje: analityczno-historyczną, instrumentoznawczą oraz rysunkową inwentaryzację pomiarową[5]. 28 sierpnia 1988 roku biskup Stanisław Szymecki poświęcił instrument do ponownego użytku liturgicznego, choć prace konserwatorskie nie zostały jeszcze wtedy zakończone. Dopiero w 1997 roku udało się skompletować odnowione i pozłocone rzeźby zdobiące prospekt, któremu również przywrócono oryginalną kolorystykę[5]. Z kolei na przełomie 1998 i 1999 roku dokonano finalnej intonacji i nastrojenia instrumentu, czemu przewodził ks. prof. Jan Chwałek[6].

CHARAKTERYSTYKA ORGANÓW
Dane architektoniczne i techniczne

Pod kątem architektonicznym instrument jest uznawany za dzieło wczesnorokokowe[4]. Bogato ozdobiony figurami i ornamentami prospekt ma kompozycję parawanową i zbudowany jest w kształcie litery U. Rozwiązanie to, niespotykane wcześniej w żadnym innym instrumencie na terenie ówczesnej Rzeczypospolitej, zostało kilkadziesiąt lat później zastosowane w organach oliwskich[3]. Wśród figur zdobiących prospekt największymi są: figura króla Dawida z harfą po lewej stronie patrząc od frontu oraz św. Cecylii z portatywem znajdującej się po prawej stronie[4]. Osiemnastowieczne prace snycerskie wykonał warsztat braci Korneckich z Krakowa, zaś pozostała drewniana obudowa została stworzona przez samych cystersów z Jędrzejowa[4].

Traktura instrumentu jest mechaniczna, zaś klapowo-zasuwowe wiatrownice zasilane są przez elektryczną dmuchawę[7]. Stół gry umieszczony jest w centralnej części szafy organowej tyłem do ołtarza głównego. Organy mają cztery manuały wykonane z hebanu i kości słoniowej oraz pedał, przy czym jedynie trzy manuały mają własne piszczałki, zaś czwarty, wysuwany spod pozostałych, transponuje sekcję manuału I (pozytyw dolny) o cały ton w dół. Klawiatury dysponują pełnym zakresem chromatycznym od C do f3, co daje łącznie 54 klawisze w każdym manuale[3]. Zgodnie z XVIII-wiecznym zwyczajem manuał II pełni funkcję manuału głównego. Głosy uruchamia się przy użyciu odlewanych w brązie kluczy registrowych (manubriów), które stanowią rzadkość w tego typu instrumentach, ze względu na sposób wykonania[4]. Same organy pomimo późniejszych napraw zachowały barokowe brzmienie, podobnie jak w nienaruszonym stanie do dzisiejszych czasów przetrwała oryginalna, drewniana mechanika instrumentu[4][7].


Budowniczy
Józef Sitarski, Ignacy Fogler
Rok zakończenia budowy
1751
Stan instrumentu
Dostateczny
Liczba głosów
40
Liczba klawiatur
4+P
Traktura gry
mechaniczna
Traktura rejestrów
mechaniczna
Dyspozycja instrumentu
Manuał IManuał IIManuał IIIManuał IVPedał
Pozytyw dolny Manuał Pozytyw górny 
transpozycja pozytywu dolnego o ton w dół1. Quintadena 8’1. Quintadena 16’1. Pryncypał 8’1. Major Bas 32’
2. Gembs Horn 8’ (od c)2. Pryncypał 8’2. Flet Major 8’2. Pryncypał Bas 16’
3. Salicinał 8’ (od c)3. Baor Flet 8’3. Octava 4’3. Salices Bas 16’
4. Pryncypał 4’4. Salicinał 8’4. Fugara 4’4. Sub Bas 16’
5. Flet Minor 4’5. Unda Maris 8’5. Quinta 3’5. Quintadena 16’
6. Quinta 3’6. Pryncypał 2-chórowy 4’6. Super Octava 2’6. Octava Bas 8’
7. Octava 2’7. Octava 4’7. Ror Flet 2’7. Baor Flet 8’
8. Quinta 1 1/28. Vald Flet 4’8. Mixtura 3-tio toni (1’+2/3+1/2)8. Super 8-va Bas 4’
9. Mixtura 3-tio toni9. Flet Minor 4’9. Sałamaja 8 pedum9. [wolny rejestr]
10. Quinta 3’10. Puson Bas 16 pedum
11. Super Octava 2’
12. Piccolo 2’
13. Mixtura 5-toni
14. Cymbał 6-chórowy
Pomoce
Połączenie szufladkowe manuałów III i II
Tympan
Stół gry

Stół gry

Klucze rejestrowe kute w brązie

Klucze rejestrowe kute w brązie

Elementy traktury

Elementy traktury

Elementy traktury

Elementy traktury

Traktura pozytywu dolnego

Traktura pozytywu dolnego

Zasuwy rejestrowe w sekcji pedału

Zasuwy rejestrowe w sekcji pedału

Rozmieszczenie głosów (część pedału i manuału głównego)

Rozmieszczenie głosów (część pedału i manuału głównego)

Sekcja manuału głównego

Sekcja manuału głównego

Sekcja pozytywu górnego

Sekcja pozytywu górnego

Cymbel 6-chórowy

Cymbel 6-chórowy

Uszkodzone piszczałki pozytywu

Uszkodzone piszczałki pozytywu

Uszkodzone piszczałki manuału głównego

Uszkodzone piszczałki manuału głównego

Przestrojona piszczałka, widoczne stare umiejscowienie szpuntu

Przestrojona piszczałka, widoczne stare umiejscowienie szpuntu

Wolne miejsce w sekcji pozytywu górnego

Wolne miejsce w sekcji pozytywu górnego

Pozytyw dolny

Pozytyw dolny






Źródło
[1]Jakub Garbacz: Organy w Kościele oo. Cystersów w Jędrzejowie. Polskie Wirtualne Centrum Organowe, 2003-05-05. [dostęp 2021-05-13].
[2]Jacek Kulig. O organach historycznych Małopolski. „Małopolska: regiony, regionalizmy, małe ojczyzny”. XX, s. 191-226, 2018. Kraków. ISSN 2299-565X.
[3]Andrzej Powidzki: Archiopactwo w Jędrzejowie i jego cenny skarb. Internetowy Kurier Proszowski, 2020-06-03. [dostęp 2021-05-13].
[4]Jerzy Wyrozumski: Historia Polski do 1505. Warszawa: PWN, 1984. ISBN 83-01-03732-6.
[5]Jerzy Wyrozumski: Dzieje Polski Piastowskiej (VIII w. - 1370). Kraków: Fogra, 1999. ISBN 83-85719-38-5.
Autor
Grzegorz Pruski


Ostatnia modyfikacja: 2021-07-03 19:32:53