Kościół Wniebowzięcia NMP (poaugustiański) Żagań (lubuskie)

Pierwsze wzmianki o organach w byłym opactwie augustiańskim sięgają XIV w., gdy niejaki Nicolas I Weintrud, 13 lat przed objęciem funkcji opata w 1365 roku, był kantorem i organistą w klasztorze. Z zajęć tych nie zrezygnował, będąc już opatem, i wciąż z radością zasiadał do organów. Weintrud cechował się też niezwykłą dbałością o oba istniejące wtedy instrumenty, nie szczędził też pieniędzy na ich utrzymanie (zwłaszcza dużych organów).

Niewątpliwie bardzo ważnym dokumentem potwierdzającym uprawianie muzyki organowej w XV wieku jest Tabulatura Żagańska, która powstała ok. 1425 r. (lub pomiędzy 1423-33 r.). Jest ona jednocześnie jednym z najwcześniejszych źródeł muzyki na instrument klawiszowy, którą wyprzedzają zaledwie dwa zabytkowe źródła: Kodeks z Robertsbridge (ok. 1360-65 r.) i Kodeks Faentza (ok. 1400-1420 r.). Tabulatura Żagańska zawiera trzy wersy anonimowego Gloria: 1. Et in terra pax, 2. Benedicimus te, 3. Gloficamus te.

W 1489 roku zostały zbudowane nowe, mniejsze organy, podczas gdy opatem klasztoru był Paulus Haugwitz (Hawgewitcz). Również za jego kadencji organmistrz i organista Jacob Phörtner (Phaertener) zbudował duże organy z Rückpositivem. Tym samym klasztor żagański posiada odbudowane, po pożarach w 1472 i 1486, dwa instrumenty organowe.

O budowę nowych organów starał się również opat Grzegorz I. Nastąpiło to w roku 1551. Niestety nie udało się ustalić więcej szczegółów dotyczących tego instrumentu. Organy te przetrwały prawdopodobnie aż do czasów, gdy powzięto decyzję o budowie nowego instrumentu – to właśnie tutaj pojawia się zagadka organów A. H. Caspariniego.

Prowadząc badania nad dokładnym datowaniem powstania żagańskiego instrumentu Casparniego, w literaturze przedmiotu spotyka się kilka rozbieżnych wątków. Jednym z nich jest teoria, że w latach 1715-20 zarówno projekt prospektu jak i nowy instrument został wykonany przez Adama Horatio Caspariniego. Organy te uległy destrukcji podczas pożaru w roku 1730. Przy kontynuacji tej hipotezy zakłada się, że Casparini jest też prawdopodobnym twórcą instrumentu zbudowanego w 1735 roku. Natomiast L. Burgemeister podaje, że rycina (projekt prospektu, załączony w fotografiach) pochodzi z lat 1715/20, jednak organy zostały zbudowane przez Caspariniego w latach 1732-35. Inną hipotezę wysnuł w swojej pracy magisterskiej P. Rojek, przypisując budowę instrumentu w 1735 r. Michaelowi Frantzowi. Wydaje się jednak, że w przypadku tego założenia autorowi chodziło o wykonanie jedynie prospektu (wg książki S. Kowalskiego, Michael Frantz młodszy był architektem, który zaprojektował barokowy wystrój wnętrza kościoła łącznie z prospektem organowym po pożarze miasta i kościoła, który wybuchł w roku 1730). Zresztą ta teza znajduje swoje uzasadnienie w opracowaniu autorstwa K. Adamka i M. R. Świątka Żagań znany i nieznany, w którym czytamy: Po poważnym pożarze Żagania (również opactwa) w 1730 roku zostały zbudowane kolejne organy. Ich ukończenie datuje się na rok 1735. Nie jest obecnie znany ich budowniczy. Przypuszcza się, że mógł to być również A. H. Casparini, jednak projekt prospektu równie dobrze mógł pochodzić z warsztatu Michaela Frantza młodszego, projektanta przebudowy wyposażenia kościoła po pożarze. Fundatorem instrumentu był opat Szymon III Riehl. Przeznaczył na ten cel pieniądze zostawione w spadku przez proboszcza Kłobuczyna, Prokopa Müllera. Z tegoż okresu pochodzi też wspaniale wykonana w stylu barokowym balustrada chóru organowego. Prospekt organów nieznacznie różni się od projektu Caspariniego. W prawie niezmienionej formie zachował się do dnia dzisiejszego.

Niestety nie posiadamy jakiejkolwiek wzmianki o dyspozycji instrumentu Caspariniego. Zachował się jedynie w. opisany projekt prospektu pochodzący z roku 1715. Wg tego projektu organy posiadały Rückpositiv. Czy była to tylko fantazja projektanta, czy też odzwierciedlenie realnego zestawu głosów, pozostaje w sferze domniemań. Na szczególną uwagę zasługuje podobieństwo centralnej części fasady prospektów wyżej wymienionego instrumentu oraz organów kościoła św. Wawrzyńca w Wołowie.

Autor niniejszego opracowania próbował ustalić, jaki był los organów w latach 1735-1897. Niestety dostępne dokumenty (pokwitowania, wydatki parafii, wystawione „faktury”) z lat 1830-1895 nie podają żadnej wzmianki o instrumentach, ponadto nie są one kompletne.

W roku 1897 następuje kolejny remont oraz przebudowa organów – dokonuje jej Heinrich Schlag (1824-1902) ze Świdnicy, dawniej działający w swojej firmie jako Gebrüder Schlag. W praktyce powstają nowe, romantycznie brzmiące organy w starej szafie z wykorzystaniem niektórych starych piszczałek. Posiadały 23 głosy (10 w manuale, 7 w manuale II i 6 w pedale) i mogły posiadać następującą dyspozycję (kolejność wg ustawienia głosów na wiatrownicach, pisownia dopasowana do innych zachowanych instrumentów firmy H. Schlaga):

Manual Coppel, Pedal Coppel.

Wiatrownice, traktura połączenia manuału z pedałem, pneumatyczne dźwignie wspomagające oraz klawiatura pedałowa zachowały się i znajdują się na strychu byłego opactwa.

W 1917 roku w ramach ówczesnej polityki Niemiec cynowe piszczałki z prospektu zostały zarekwirowane na cele wojenne. Prospekt uzupełniono dopiero w roku 1924 piszczałkami cynkowymi. Naprawiono również wszelkie usterki.

Po II wojnie światowej organy również wymagały naprawy. Dokonano tego w roku 1946, natomiast w Kronice Parafialnej znajdziemy następujący wpis: W początkach listopada 1953 roku przeprowadzony został remont organów w kościele parafialnym, w kościele na cmentarzu [prawdopodobnie chodzi o kościół Nawiedzenia NMP „Na Górce”] oraz wszystkich fisharmonii przez fachowca z Poznania. Koszt 6000 złotych.

W latach 1967-1969 nastąpiła kolejna przebudowa organów31, którą kierował Stanisław Wolak, organista parafialny w latach 1961-71, a prace wykonał Teodor Böhme z Lubania wraz ze Stanisławem Broszko. Zainstalowane zostały wiatrownice stożkowe, pochodzące z innych organów Schlaga. Traktura mechaniczna została zastąpiona pneumatyczną, a zespół brzmieniowy został rozbudowany do 3 manuałów i 33 głosów w stylu Orgelbewegung. Jednak z wcześniejszych organów zachowały się wszystkie głosy oprócz najniższego chóru mikstury II manuału, który został zamieniony na wyższy, oraz głosu 16’ z pierwszego manuału, który został zamieniony na Oktawę 2’. Rozszerzono skalę instrumentu – w manuałach C-a3, w pedale C-f1 (wiatrownice manuałowe C-f3, pozostałe dźwięki do a3 oraz supery na małych pneumatycznych „dostawkach”). Nową dyspozycję głosów zaprojektował Stanisław Wolak. Trzeci manuał dodatkowo otrzymał szafę ekspresyjną. Wolnostojący kontuar ustawiono przy balustradzie chóru tak, że grający siedzi przy nim tyłem zwróconyw kierunku ołtarza. Dla zespołu śpiewaczego, np. chóru parafialnego, w cokole szafy organowej utworzono specjalną wnękę poprzez cofnięcie środkowej dolnej ściany cokołu o ok. półtora metra w głąb całej szafy. Konieczne więc było przeniesienie miechów (3 miechów klinowych pochodzących prawdopodobnie z XVIII w., dziś czynne są dwa klinowe oraz jeden pływakowy dla III man., trzeci klinowy jest odłączony) do pomieszczenia nad kruchtą kościoła. W pomieszczeniu tym wcześniej znajdowała się tylko dmuchawa.

W roku 1990 odbył się kolejny remont instrumentu. Na relaisach wewnątrz szafy znajduje się napis: B. M./M. S., A. D. 26.01.2004, natomiast w październiku 2008 roku został wyremontowany kontuar przez Lecha i Jacka Skibińskich (wg autografu na pokrywie klapek manuału II w kontuarze). Jesienią 2014 prace kosmetyczne wykonał zakład Czesława Chrobaka z Wrocławia, natomiast w październiku 2015 strojenia głosów językowych i przeglądu dokonał Adam Wolański z Lubania, który był obecny przy przebudowie organów w latach 60-tych.

Obecnie organy są w stanie dostatecznym. Wymagają co najmniej kapitalnego remontu, mimo wszystko służą codzienniej liturgii oraz sporadycznym recitalom i koncertom. Mimo dyspozycji nawiązującej do stylu Orgelbewegung instrument brzmi romantycznie i bardzo ciepło.

Obecnie planowany jest generalny remont instrumentu wraz z przebudową: rekonstrukcja historycznego instrumentu H. Schlaga wg najstarszych zachowanych źródeł lub przebudowa instrumentu w taki sposób, by swoim brzmieniem i stylistyką nawiązywał do konkretnego stylu w budownictwie organowym oraz godnie wypełniał kubaturę potężnej żagańskiej świątyni majestatycznym brzmieniem. W ramach przebudowy w grę wchodzi wymiana traktury i kontuaru oraz przywrócenie dawnego kształtu prospektowi i usunięcie prowizorycznej wnęki sprzed obecnego stołu gry.