Konkatedra Narodzenia NMP Żywiec (śląskie)

W 1712 roku podpisano umowę z Janem Głowińskim na budowę 30-głosowego instrumentu za cenę 5000 zł. Prace te nie zostały jednak nigdy wykonane.

Nowy instrument wraz z zachowaną do dzisiaj szafą organową zbudował organmistrz Ignacy Ryszak z Opawy w latach 1713–1714. Instrument ten miał dwa manuały (prawdopodobnie z krótką oktawą), mechaniczną trakturę gry i rejestrów oraz ok. 24 głosów. Inwestycję tę, wartości około 6600 zł, ufundował Franciszek Wielopolski z Krakowa. Stół gry był wbudowany w środek szafy organowej i umieszczony tyłem do prezbiterium, o czym świadczą pozostałości po manuałach oraz rejestrach w szafie. Restauracje instrumentu przeprowadzane były kilkakrotnie: pierwsza w roku 1721 przeprowadzona została przez Jakuba, brata z klasztoru karmelitów na Piasku, kolejna w roku 1766 przez Antoniego Jaskulskiego (świadczy o tym inskrypcja znaleziona w instrumencie podczas kolejnych remontów) oraz w latach 1820 i 1826.

Pozytyw ma trzy wieżyczki piszczałkowe: środkową półokrągłą i dwie boczne niższe, zwieńczone figurami grających i śpiewających aniołków. Po bokach znajdują się liczne posążki aniołków.
Szafa organowa wypełnia tylną część nawy kościoła. Środkowa część ma podobnie jak pozytyw trzy wieżyczki, jednak o odwróconych proporcjach i kształcie (środkowa mała trójkątna oraz dwie boczne duże półokrągłe). Boczne wieżyczki podtrzymywane są przez figury silnych mężczyzn, natomiast na ich szczytach znajdują się anioły grające na harfie oraz lutni. Boczne części szafy organowej są w kształcie prostokątnych ram, w których zainstalowane jest po 9 piszczałek. Łącznikami pomiędzy środkową a bocznymi częściami szafy są dwie bramki z półkolistym łukiem. Całość szafy organowej oraz pozytywu pokrywa bogata dekoracja rzeźbiarska, m.in. sploty akantu, girlandy, pęki kwiatowe i owocowe, karbowane wstęgi i muszle. Opócz figur wymienionych wcześniej znajduje się także wiele figur śpiewających i grających aniołków, putta z rogami obfitości oraz podtrzymujące sploty akantu, a także uskrzydlone główki aniołków.

W 1933 r. firma Rieger z Karniowa zbudowała w miejsce organów Ryszaka nowy instrument o trakturze pneumatycznej i wiatrownicach stożkowych (opus 2572). Organy te zostały zamontowane w późnobarokowej szafie zbudowanej w 1714 roku. Instrument miał pierwotnie 24 głosy rozmieszczone pomiędzy sekcje dwóch manuałów oraz pedału, a jego dyspozycja (wedle zachowanych opisów na aparacie rejestrowym wewnątrz stołu gry) przedstawiała się następująco:

I 4’, II 4’, II 16’, II-I 4’, II-I 16’, II-I 8’, I-P 8’, II-P 8’
Pedalumsch

W latach 70. XX wieku instrument został rozbudowany do dzisiejszej wielkości. Dobudowano głosy językowe Trąbka 8’ i Puzon 16’ autorstwa Ernesta Penkały z synem Dariuszem ze Stanowic, a także średniej jakości głosy labialne: Super oktawa 2’, Kwinta 1 1/3’ oraz Mixtura 3rz. Podczas przebudowy sekcja manuału głównego została obniżona, a nad nią zamontowano pneumatycznie sterowaną wiatrownicę stożkową na dobudowane głosy Trąbka, Super oktawa i Kwinta. W efekcie sekcja manuału głównego ustawiona jest przed szafą ekspresyjną, która jest tłumiona i bardzo słabo słyszalna. Puzon zamontowano na dwóch wiatrownicach podzielonych na strony C i Cis i zamontowanych po bokach szafy organowej, podobnie zamontowano Mixturę 3rz. Do nowych wiatrownic wykorzystano plastikowe stożki, orzeszki i inne elementy produkcji Penkały. Prace te wykonała firma Ryszarda Plenikowskiego i Józefa Adamczyka z Kartuz. Podczas powiększania instrumentu zostały zmienione oryginalne tabliczki rejestrowe Riegera na nowe produkcji Ernesta Penkały oraz pisownia głosów (nazwy spolszczono), w miejsce włącznika Tremolo pod manuałem zainstalowano automat pedału, jednak podpisany jest nadal jako Tremolo.

O ile nowe głosy językowe wzmocniły instrument i dodały mu kolorytu, to głosy labialne nie pasują do stylistyki organów Riegera, odbiegają materiałem i intonacją. Cała przebudowa nie była do końca trafiona i przemyślana pod kątem brzmieniowym i architektonicznym: manuał II poprzez dodanie wiatrownic stał się trudny do nastrojenia ze względu na brak miejsca do poruszania się.

W organach zachowana jest dźwignia do kalikowania, która obsługuje miech manuału I oraz pedału. Miech manuału II znajduje się w tyle za szafą ekspresyjną, a obok niego oryginalna wolnoobrotowa dmuchawa firmy Rieger z 1933 roku. Stół gry umieszczony przodem do prezbiterium, jednak widok na wnętrze kościoła zasłania niemy pozytyw umieszczony w balustradzie chóru. Piszczałki w środkowej części szafy organowej także są nieme.

Rozmieszczenie sekcji:

• Pedał: podzielony na strony C i Cis w dwóch wieżach pedałowych
• Manuał I: środkowa szafa organowa
• Manuał II: za manuałem I

W 2005 r. została przeprowadzona renowacja instrumentu, podczas której wymieniono piszczałki prospektowe. Prace te wykonała firma Bałchan z Bielska-Białej. Od lipca 2024 r. instrument prezentowany jest w trakcie koncertów w ramach Wieczorów Muzycznych w Farze Żywieckiej wchodzących w Żywiecki Festiwal Organowy.

Skala manuałów: C-g³; skala pedału: C-f¹.