Kościół św. Józefa Zabrzeg (śląskie)

Prospekt

Prospekt

Opis Instrumentu

Barokowo-klasycystyczny kościół św. Józefa w Zabrzegu został zbudowany w 1787 roku. Pierwsze organy, którymi dysponował, zostały zbudowane pomiędzy rokiem 1792 a 1831, kiedy proboszczem był ks. Franciszek Jaschke. Obecnie nie posiadamy informacji kto, ani kiedy dokładnie je zbudował. Nie wiadomo także jakie były dalsze losy instrumentu.

Po stosunkowo niedługim czasie, w latach 1845–1873, gdy proboszczem był ks. Jan Kotas, sprawiono nowy instrument. Według kronik parafialnych jego budowniczym jest Karl Kuttler. Niestety nie wiadomo także, kiedy dokładnie powstał; można przypuszczać, że miało to miejsce w okolicach lat 50. XIX w. – w okolicy jest kilka instrumentów jego autorstwa, m.in. organy w kościele ewangelickim w Międzyrzeczu, datowane na rok 1857 oraz organy w kościele ewangelickim w Białej z roku 1848. Karl Kuttler prawdopodobnie także zbudował organy dla kościoła św. Katarzyny w Czechowicach (obecnie są przeniesione do kościoła w Tychach-Urbanowicach).

Podążając dalej za kronikami dowiądujemy się, że organy miały 15 głosów (do dziś bez zmian w ilości), 17 registrów (obsługujących głosy oraz zapewne połączenia II-I oraz I-P), 2 manuały i pedał, trakturę mechaniczną z wiatrownicami klapowo-zasuwowymi oraz 2 miechy klinowe.

Pod koniec I wojny światowej, w roku 1918 zarekwirowano z instrumentu 72 piszczałki. Prawdopodobnie mogły to być piszczałki prospektowe, gdyż właśnie taka ilość piszczałek znajduje się we frontonie szafy. Po pewnym czasie braki uzupełniono.
Na jednym z klinowych miechów widnieje napis "1923", jednak czy ta data ma związek z uzupełnieniem piszczałek, pozostaje zagadką. Następny zapisek obok tym razem nie pozostawia wątpliwości: 13 marca 1943 roku zamontowano napęd elektryczny w organach.

Z relacji ustnych wiadomo, że w latach 50-60 (za proboszczowania ks. Józefa Steca w latach 1954-78) instrument remontował Ryszard Franke z Rybnika. Przy okazji remontu zainstalował tremolo w organach.

Lata 1964-1983 niosą ze sobą kolejne zmiany w instrumencie lub nawet budowę nowego instrumentu w istniejącej szafie z wykorzystaniem części głosów. Na piszczałkach Bourdonu 16' odnajdujemy zapiski: "Jerzy Goede, Bydgoszcz 1 VI[I - ?] 1964", "Tobolewski Jan, Bydgoszcz 15 VIII 1968", "M. Urbański, L. Lehman(?), P. Lądzin - naprawa organów, Bydg[oszcz], VI 1983".

W tym czasie zostały wymienione drewniane piszczałki. Do dnia dzisiejszego zachowały się z nich piszczałki Bourdonu 16', Fletu krytego 8', Subbasu 16' oraz Oktawbasu 8'. Wykazują one niemal identyczną budowę oraz ten sam rodzaj drewna. W ostatnim z wymienionych głosów na jednej piszczałce zachował się fragment kartki: Urb[ański], Bydg[oszcz]. Pozostały jednak ślady na innych piszczałkach po takich samych kartkach. Można zatem przypuszczać, iż głosy drewniane pochodzą z warsztatu Kazimierza Urbańskiego z Bydgoszczy.

Zapewne w tym okresie także pierwszy raz zmieniono stół gry, co z kolei wymusiło przeniesienie sekcji pozytywu do szafy głównej i obcięcie szafy pozytywu do grubości balustrady chóru. Pozostawiono jednak czynne piszczałki prospektowe, tak więc Pryncypał 4' z manuału II od E do fis1 gra w pozytywie, a w reszcie skali - w szafie głównej. Zapewne wtedy przebudowano także trakturę i wiatrownice na stożkowe.
Nie wiadomo, kiedy zainstalowano w organach miech pływakowy. Co ciekawe, mimo zainstalowania nowego miecha, dwa stare miechy klinowe wraz z sprawnym mechanizmem do kalikowania pozostawiono, lecz odłączono.

Kolejny remont organów, obejmujący dodatkowo wymianę stołu gry, zmianę traktury na elektropneumatyczną oraz dodanie połączenia Super M. I, wykonał w latach 1992-3 Stanisław Bałchan. Być może został też wtedy zrekonstruowany flet 8' i chorałbas 4' - Po dziś dzień są to głosy drewniane w najlepszym stanie i odróżniają się "świeżym drewnem" spośród wszystkich pozostałych.
Ostatni remont został przeprowadzony przez Krzysztofa Jakubowskiego z Wieprza k/Żywca w 2007 roku, zaś renowacja szafy organowej miała miejsce w 2011 r., a jej wykonawcą był Andrzej Mrowiec.

Niestety w bardzo szybkim czasie stan organów się mocno pogorszył. W sierpniu 2014 roku dokonano szczegółowych oględzin instrumentu, podczas których stwierdzono dużo uszkodzeń biologicznych (aktywność kołatka) oraz mechanicznych zarówno elementów powietrznych jak i piszczałek, przez co organy nie trzymają stroju i są rozintonowane. Część uszczelnień wykazuje krańcowe wyeksploatowanie, a niektóre mechanizmy są rozregulowane, przez co organy mają skłonności do zacinania się lub samoistnego podgrywania piszczałek. Przy okazji oględzin miały miejsce prace związane z ogólnym czyszczeniem, strojeniem oraz naprawą najbardziej uszkodzonych elementów i piszczałek.

W październiku 2015 roku stara i zużyta dmuchawa została zastąpiona nową, produkcji Jacka Siedlara z Modlnicy k/Krakowa.

Dane techniczne:

1) Charakterystyka głosów:

Pedał:

Subbas 16' – drewniany, kryty na całej długości.
Oktawbas 8' - drewniany, otwarty. C-A – strojenie w formie klapek, B-f1 – strojenie poprzez blaszki z góry korpusu.
Chorałbas 4' - drewniany, otwarty z dostroikami w formie blaszek na górnej części korpusu.

Manuał I:

Bourdon 16' - drewniany, kryty.
Pryncypał 8' - otwarty, C-G drewniany (z blaszkami u góry korpusu), As-a3 metalowy. As‑cis2 w prospekcie (do f2 z dostroikami, od fis2 bez dostroików).
Gamba 8' - otwarta, metalowa. Dostroiki w formie blaszek, wargi z możliwością regulacji poprzez śrubki przy dolnej wardze.
Flet 8' - kryty, C-f1 drewniany, fis1-a3 metalowy.
Oktawa 4' - metalowa, otwarta. Częściowo w prospekcie.
Flet otwarty 4' - otwarty, C-a2 drewniany z blaszkami z góry korpusu (z wyjątkiem cis2), cis2, b2-a3 metalowy. Na wiatrownicy napis: Flet amabile 4'
Oktawa 2' - metalowa, otwarta (pierwotnie bez dostroików, w największych piszczałkach niefachowo wycięte)
Mixtura - metalowa, otwarta. W nawiasie podany 4 chór, usunięty w 2007 r. Układ:
C - 1 1/3' + 1' + 2/3' (+ 1/2')
c1 - 2 2/3' + 2' + 1 1/3' (+ 1' i rep. od cis1)
cis2 - 5 1/3' + 4' + 2 2/3' (+ 2')

Manuał II (wiatrownica: C-g3)

Flet kryty 8' - drewniany, kryty na całej długości.
Salicet 8' - C-fis – głos kryty, o budowie kwintadeny, zaś g-g3 – rzeczywisty salicet, otwarty, bez dostroików. Całość z metalu.
Pryncypał 4' - metalowy, otwarty. E-fis1 w prospekcie pozytywu.
Pikolo 2' - metalowe, otwarte.

2) Wymiary szafy głównej: 3,75 m (szerokość) x 3,92 m (wys. w najwyższym punkcie) x 2,08 m (głębokość)
3) Wymiary pozytywu: 1,59 m (szerokość – wraz z wykończeniem – 1,77 m) x 1,55 m (wysokość) x 0,3 m (głębokość obecnie; wraz z przednim wykończeniem - wynosi 40,5 cm).
4) Wymiary miecha pływakowego: 107,5 x 197,5 x 55 cm (wys.)

Traktura elektropneumatyczna, wiatrownice stożkowe. Skala manuałów: C-a3; skala pedału: C-f1.

Warto w tym miejscu wspomnieć także, że na dawniej używanych miechach klinowych zachowały się pamiątkowe wpisy miejscowych parafian, którzy kalikowali instrument w trakcie Mszy Świętej. Jednym z nich jest: "04 VI 1960 - Rudolf Mikołajczyk, Antoni Kapias", z czego obydwaj tę funkcję musieli pełnić conajmniej dwa razy, gdyż tyle razy powtarzają się nazwiska na miechu.


Budowniczy
Karl Kuttler
Liczba głosów
15
Liczba klawiatur
2+P
Traktura gry
elektro-pneumatyczna
Traktura rejestrów
elektro-pneumatyczna
Dyspozycja instrumentu
Manuał IManuał IIPedał
1. Bourdon 16'1. Flet kryty 8'1. Subbas 16'
2. Pryncypał 8'2. Salicet 8'2. Oktawbas 8'
3. Gamba 8'3. Pryncypał 4'3. Chorałbas 4'
4. Flet 8'4. Pikolo 2'
5. Oktawa 4'
6. Flet otwarty 4'
7. Oktawa 2'
8. Mixtura 3-4 ch. (faktycznie 3 ch.)
Pomoce
Połączenia: Super M. I, II-I, I - P, II - P
Tremolo (na całe organy)
Automat pedału, stałe kombinacje (piano, forte, tutti) i jedna wolna kombinacja
Stół gry

Stół gry

Wiatrownica manuału II (C-fis) wstawiona do szafy głównej

Wiatrownica manuału II (C-fis) wstawiona do szafy głównej

Inskrypcje na piszczałkach Bourdonu 16'

Inskrypcje na piszczałkach Bourdonu 16'

Miech pływakowy, nad nim zachowane miechy klinowe wraz z mechanizmem do kalikowania

Miech pływakowy, nad nim zachowane miechy klinowe wraz z mechanizmem do kalikowania






Opis na medal

Powyższy artykuł został uznany przez Redakcję jako wzorcowy. Jest to szczególne wyróżnienie dla profesjonalnych opisów instrumentów: opartych o bogatą bibliografię oraz wizję lokalną, posiadających wyczerpujący i ciekawy opis, udokumentowanych zdjęciami w wysokiej rozdzielczości oraz powstałych z dbałością o szczegóły. Opis posiadający to wyróżnienie jest wzorem dla wszystkich innych i powinien być przez nie naśladowany. Potwierdza również wiedzę i umiejętności autora w zakresie analizy budowy instrumentu.




Źródło
J. Wrzoł, W. Tyc, "Zabrzeg i jego mieszkańcy dawniej i dziś na fotografii"
"Monografia Zabrzega do roku 1939"
Kronika parafialna, relacje ustne oraz oględziny własne
Autor
Daniel Strządała


Ostatnia modyfikacja: 2017-02-07 19:11:50