Konkatedra św. Jana Ewangelisty Kwidzyn (pomorskie)

Prospekt

Prospekt

Opis Instrumentu

Pierwsza wzmianka dotycząca kwidzyńskiego instrumentarium pojawia się już w 1350 roku, kiedy wikariat katedry otrzymał nowego członka, mnicha Christianusa z Erfurtu, mistrza budowy organów. Christianus musiał działać bardzo aktywnie, ponieważ w 1364 roku w kwidzyńskiej katedrze pojawiły się już trzecie organy. Co zadziwiające, w tym okresie kościół znajdował się jeszcze w budowie. Wiadomo, że pierwszy, główny instrument stanął na tzw. wysokim chórze. Pozostałe znajdować się mogły w kaplicach cechowych. Kolejna znana wzmianka pochodzi z około 1395 roku i dotyczy bł. Doroty oraz pobytu w celi. Rzekomo lubiła ona przysłuchiwać się grze na organach, co pogłębiało jej modlitewne skupienie. Daje to twardy grunt pod stwierdzenie, że jeden z instrumentów musiał znajdować się w pobliżu celi. Niestety brak dokładniejszych informacji dotyczących średniowiecznych organów w tym miejscu. Nie ma też pewności, że wszystkie te instrumenty zbudował mnich Christianus. Być może później liczba instrumentów uległa powiększeniu. Kolejna informacja o istnieniu organów pochodzi z roku 1512 i ma związek z wielkim mistrzem Albrechtem von Hohenzollernem. Nie podaje ona jednak żadnych szczegółów na temat kwidzyńskich instrumentów.

Po przejściu biskupa Erharda von Queisa na protestantyzm katedra kwidzyńska stała się zwykłym kościołem luterańskim, z którego korzystali Niemcy, Polacy i przez pewien okres Bracia Czescy. W roku 1597 rozpoczęta została budowa nowego, o wiele większego i bardziej reprezentacyjnego instrumentu przez organmistrza Joachima Zickermanna z Kamienia Pomorskiego. Jego budowa miała trwać kilka lat. Niestety podczas prac w 1601 Zickermann zmarł. W związku z tym zarząd kościoła zlecił dokończenie prac innemu znanemu organmistrzowi Johannowi Hellwichowi (Hellwigowi, Helwigkenowi) ze Schleswigu, który zbudował m.in. instrumenty w kościele św. Katarzyny w Gdańsku czy kościele Mariackim w Toruniu. Hellwich ukończył prace w 1609 roku. Organy miały najprawdopodobniej 18 głosów, które rozdzielone zostały na dwie sekcje manuałowe: Hauptwerk oraz Rückpositiv oraz pedał. Instrument znajdował się w dzisiejszym prezbiterium kościoła (dawnym Kościele Polskim), zaraz nad dzisiejszym ołtarzem głównym.

Pierwszą większą reperację przeprowadził w 1630 roku pochodzący z Gdańska organmistrz Johannes Krüger. Po zakończeniu tych prac uznano, że instrument warto powiększyć i po kilkudziesięciu latach, między 1673 a 1674 rokiem, zlecono organmistrzowi Johannowi Georgowi Wolffowi rozbudowę organów do około 30 rejestrów. Prace w 1674 roku kosztować miały gminę ewangelicką 326 marek i 3 szylingi. Najprawdopodobniej wtedy instrument określono jako Wielkie organy, które powyżej ołtarza osadzone, i tak duże są, że tylko nowe knipawskie w Królewcu i gdańskie w kościele Mariackim organy większe w Prusach znalezione zostaną.

Kolejne gruntowne prace przy kwidzyńskim instrumencie przeprowadził w 1724 roku Johann Josue Mosengel z Królewca. Organmistrz gruntownie wyremontował cały instrument, w którym m.in. wymienił wiatrownice, zbudował nową trakturę oraz wstawił 7 nowych głosów. Odtąd organy liczyły 38 głosów i nadal należały do jednych z największych organów w Prusach (z pominięciem Gdańska i Królewca). Instrument zasilało 8 miechów klinowych, z których 5 należało do dwóch sekcji manuałowych, a trzy do sekcji pedału (posiadającego największe piszczałki). Ponadto organy miały mechanizm Cimbelstern. Ciekawostką było znajdujące się pod organami pewnego rodzaju „epitafium” – drewniane popiersie, na którym, obok podania pierwszego budowniczego organów – Johanna Zickermanna, krótkiego rymowanego opisu budowy organów, znajdował się również na środku herb miasta Kwidzyna, po prawej stronie przedstawienie niezidentyfikowanego wysoce postawionego przedstawiciela duchowieństwa, a po lewej Judyty, trzymającej w prawej ręce miecz, a w lewej głowę Holofernesa. Ponad herbem Kwidzyna znajdował się herb Prus Książęcych, a po jego bokach apokaliptyczny siedmioramienny świecznik oraz obraz łodzi Chrystusowej. Pod książęcym herbem widniała inskrypcja: Precamini pacem Jerusalem. Psalm CXXII (Proście o pokój dla Jeruzalem – Ps 122,6). A nad herbem Kwidzyna: Bonum est psallere deo nostro; jucunda haec decoraque laudatio. Psalm CXLVII (Dobrze jest śpiewać psalmy Bogu naszemu; słodko jest Go wysławiać – Ps 147,1). Późniejsze losy organów pozostają bliżej nieznane. Wiadomo jedynie, że w 1772 roku reperowane były miechy oraz wiatrownice, za co zapłacono 2 talary.

W 1807 roku, podczas okupacji francuskiej, świątynię zamieniono na magazyn oraz salę ćwiczeń musztry. Po tym, kościół został prowizorycznie wyremontowany. Najprawdopodobniej wtedy wielkie organy zostały zdewastowane i potem odbudowane, ale w niepełnej formie. W związku z pogarszającym się stanem kościoła w latach 1862–1864 przeprowadzono gruntowną renowację świątyni. Stare, wysłużone i przestarzałe technicznie barokowe organy w najmniejszym stopniu nie pasowały do zregotyzowanego wnętrza. Specjalnie dla nowych organów po zachodniej stronie kościoła wzniesiono nową neogotycką emporę organową. Spośród zapewne kilku ofert znanych warsztatów organmistrzowskich wybrano kosztorys młodego jeszcze Wilhelma Sauera z Frankfurtu nad Odrą. Było to dla niego pierwsze tak duże zlecenie. Oznaczył je jako opus 94. Nowe organy, których koszt wyniósł 7400 talarów, miały 49 głosów na 3 sekcjach manuałowych (ręcznych) i jednej sekcji pedałowej. Dyspozycja prezentowała się następująco:

I. Hauptwerk II. Oberwerk    III. Fernwerk Pedal
Principal 16’ Quintatön 16’ Gedackt 16’ Untersatz 32'
Bordun 16’ Principal 8' Geigenprincipal 8’    Principal 16'
Principal 8’ Gedackt 8' Viola di Gamba 8’ Violone 16'
Flüte harmonique 8'    Salicional 8' Voix celesté 8’ Subbaß 16’
Gemshorn 8’ Octave 4’ Flauto traverso 8’ Quinte 10 2/3'
Quinte 5 1/3’ Rohrflöte 4’ Gedackt 8' Principal 8'
Octave 4’ Nasard 2 2/3’ Octave 4' Violone 8'
Spitzflöte 4’ Flageolett 2’ Flauto dolce 4' Baßflöte 8’
Quinte 2 2/3’ Mixtur 4 fach Fugara 4' Quinte 5 1/3'
Octave 2’ Cornett 3 fach Cromorne 16' Octave 4'
Scharff 5 fach Basson 8’ Vox humana 8' Posaune 16'
Cornet 4 fach Hautbois 8’   Trompete 8'
Cymbel 3 fach      
Trompete 8’      

 


Manual-Coppel I
Manual-Coppel II
Pedal-Coppel

Calcantenglocke
Evacuant
Fußtritt zur Crescendo-Vorrichtung des Fernwerks

Za dostawę powietrza odpowiadało 8 miechów skrzyniowych, znajdujących się po bokach instrumentu. Obsługiwane były one przez dwóch kalikantów. Instrument miał kilka ciekawych nowinek technicznych. Po pierwsze, dużą nowością był wolnostojący stół gry ustawiony tyłem do szafy organowej, a przodem do ołtarza. Umieszczenie klawiatur i cięgieł rejestrowych było bardzo wygodne i zmiany głosów podczas gry nie sprawiały trudności. Drugą istotną nowością była tzw. maszyna pneumatyczna, znana na świecie jako dźwignia Barkera. Ten system Sauer poznał prawdopodobnie u Cavaillé-Colla bądź u Walckera, którzy stosowali go w większych organach. Maszyna pneumatyczna obsługiwała sekcję Hauptwerku, ponieważ przy połączeniu do niej innych sekcji manuałowych to ona była najcięższa w grze. Sekcja manuału III, tzw. Fernwerk, znajdowała się w szafie ekspresyjnej.

Bardzo pozytywnego odbioru instrumentu dokonał August Gottfried Ritter, sławny niemiecki kompozytor oraz organista katedry w Magdeburgu. Solidność wykonania instrumentu podkreśla fakt, że aż do 1945 roku pozostał on pod każdym względem niezmieniony. Wiadomo, że po wybudowaniu, co najmniej od połowy lat 80. XIX wieku, organami opiekował się Eduard Wittek z Grudziądza, wykształcony w warsztacie innego sławnego organmistrza Augusta Terletzkiego w Elblągu. W 1886 roku ówczesny organista katedry Carl Lessman na łamach prasy pochwalił nienaganne prace organmistrza, na które składały się bieżące naprawy, poprawki intonacyjne oraz strojenie organów.

W 1917 roku zarekwirowano wielkie piszczałki stojące w prospekcie organów. Przez kryzys powojenny taki stan trwał przez kilka lat. Pogarszająca się kondycja instrumentu oraz kościoła doprowadziły do sporządzenia planów renowacji wielu jego elementów. W 1928 roku organmistrz Gerhard Wittek z Elbląga przedłożył kosztorys przebudowy instrumentu. Organy miały zostać całkowicie zmodernizowane wraz z rozbudową empory, na której się znajdowały. Trakturę mechaniczną wraz z maszyną pneumatyczną zastąpić miał system całkowicie pneumatyczny, a wraz z tym pojawić się miał nowoczesny stół gry. Pewne zmiany miały zajść również w dyspozycji instrumentu. W wyniku kryzysu powojennego oraz tego z 1929 roku planów nie zrealizowano. Uzupełniono jedynie piszczałki prospektowe.

Katedra w 1945 roku nie została zniszczona, jednak sławne organy Sauera uległy całkowitej dewastacji. Armia radziecka oraz szabrownicy powykradali wszystko, co dało się zabrać. Ojcowie franciszkanie, którzy przejęli katedrę po działaniach wojennych, w styczniu 1958 roku przystąpili również do budowy nowego instrumentu. Przyjęto kosztorys firmy Fryderyka Szwarca z Gdańska. Projektowane organy z wykorzystaniem tego, co się dotychczas zachowało, nie miały uzyskać takiej formy jak przed 1945 rokiem. Pierwszy etap polegał na budowie 17-głosowego instrumentu z pneumatyczną trakturą przy wykorzystaniu zachowanych wiatrownic oraz innych części organów Sauera. Po pracach przygotowawczych Szwarca zastąpiła firma Zygmunta Pietrzaka z Włocławka. Podczas nich opracowano nową dyspozycję, a organy otrzymały nowy, pneumatyczny stół gry, wybudowany przez firmę Bronisława Komorowskego z Włocławka. Warsztat Pietrzaka, podobnie jak większość ówczesnych zakładów organmistrzowskich w Polsce, budował instrumenty z wielu różnych części uzyskanych z innych organów. Uroczystości poświęcenia ukończonego instrumentu po pierwszym etapie odbyły się w niedzielę 7 grudnia 1958 roku. Organy miały wtedy 20 głosów.

Mimo wykonanych prac instrument nadal pozostawał w większości niekompletny. Było to tym bardziej widoczne, ponieważ w prospekcie organowym brakowało największych piszczałek. Po kilkunastu latach wskutek niedostatecznego serwisowania wymagał on remontu. Jego potrzebę potęgował również fakt, że we wnętrzu instrumentu aktywne były drewnojady. W listopadzie 1973 roku rozpoczęły się kolejne prace przy organach, wykonywane przez firmę Józefa Adamczyka i Ryszarda Plenikowskiego z Kartuz. Tym razem Plenikowski wstawił wszystkie brakujące 32 piszczałki prospektowe, lecz wykonane z tańszego materiału, jakim był cynk. Odtąd dyspozycja obejmowała 28 rejestrów na dwóch sekcjach manuałowych i jednej pedałowej. Brakowało sekcji manuału III, większości sekcji pedału oraz pojedynczych głosów w pozostałych sekcjach. Niektóre części sprowadzono z RFN. Pomijając drobne mankamenty, prace organmistrzowskie uznano za udane. Rozbudowany instrument został poświęcony 12 maja 1974 roku. Mimo, że organy były nadal niekompletne, od 1983 roku w kościele zinaugurowano festiwal organowy Elbląg-Kwidzyn-Stegna, jednak po kilku edycjach Kwidzyn został usunięty, a zastąpiła go katedra we Fromborku. W latach 90. prace przy organach wykonywał Andrzej Kowalewski z Braniewa. Po 2000 roku odbyło się kilka edycji Powiślańskich Koncertów Organowych, podczas których organy serwisował organmistrz Tomasz Szałajda ze Starogardu Gdańskiego. Ostatecznie stan instrumentu, ogrom prac do wykonania oraz inne istotne czynniki doprowadziły do tego, że i te inicjatywy upadły.

Istejące w takim stanie organy, będące zlepkiem części różnej proweniencji i pochodzenia dają ujmę tak ważnemu kościołowi. W 2011 roku wobec kiepskiego stanu technicznego nigdy nieukończonego instrumentu Pietrzaka powstała idea rekonstrukcji organów Sauera z powtórnym wykorzystaniem oryginalnych elementów. Pomysł z racji olbrzymich nakładów finansowych nie został zrealizowany. Kolejny raz inicjatywa poruszona została w 2014 roku. Doprowadziło to w 2016 roku do gruntownej reperacji obecnego instrumentu. Prace wykonała założona w 2000 roku firma „W. Sauer Orgelbau”, pretendująca do bycia kontynuatorem prawdziwego warsztatu Wilhelma Sauera. Poza reperacjami, poprawką intonacji, wymienione zostały piszczałki w jednym z pól prospektu. Obecnie rekonstrukcja romantycznych organów pozostaje w sferze planów.

Skala manuałów: C–f3; skala pedału: C–d1.


Budowniczy
Zygmunt Pietrzak
Rok zakończenia budowy
1958
Stan instrumentu
Dobry
Liczba głosów
29
Liczba klawiatur
3+P
Traktura gry
pneumatyczna
Traktura rejestrów
pneumatyczna
Dyspozycja instrumentu
Manuał IManuał IIManuał IIIPedał
1. Pryncypał 16'1. Bourdon 16'1. Pryncypał 8'1. Pryncypał 16'
2. Pryncypał 8'2. Pryncypał 8'2. Kwintaton 8'2. Subbas 16'
3. Flet 8'3. Kryty 8'3. Gedakt 4'3. Gamba 16'
4. Salicet 8'4. Oktawa 4'4. Viola 4'4. Oktawbas 8'
5. Oktawa 4'5. Róg kozi 4'5. Nazard 2 2/3'5. Czello 8'
6. Rurflet 4'6. Blokflet 4' *6. Oktawa 2'6. Fletbas 8'
7. Holflet 4'7. Róg nocny 2'7. Rurflet 2'7. Chorałbas 4'
8. Kwinta 2 2/3'8. Tercja 1 3/5'8. Kwinta 1 1/3'8. Oktawa 4'
9. Superoktawa 2'9. Kwinta 1 1/3'9. Fledik 1'9. Gedakt 4'
10. Flet leśny 2'10. Siflet 1'10. Szarf 3ch.10. Kwinta 2 2/3'
11. Oktawa 1'11. Cymbały 3ch.11. Vox humana 8'11. Pryncypał 2'
12. Mixtura 4-5ch.12. Krummhorn 8'12. Puzon 16'
13. Kornet 3-4ch.
14. Trompet 8'
Pomoce
Połączenia:
Man. II-I
Man. III-I
Man. III-II
Man. I-Ped
Man. II-Ped
Man. III-Ped
Super MI
Subokt II-I

Kombinacje:
I WK
II WK
Tutti

Inne:
Tremolo
Crescendo
Automat pedału
Wyłącznik głosów 16'
Przypisy
*) obecnie Aeolina 8'
to
to
Stół gry

Stół gry

Zbliżenie prospektu

Zbliżenie prospektu

Zbliżenie prospektu

Zbliżenie prospektu

Prospekt (widok z wyższej partii nawy głównej)

Prospekt (widok z wyższej partii nawy głównej)

Wnętrze instrumentu

Wnętrze instrumentu

Prospekt (przed reperacją w 2016 roku)

Prospekt (przed reperacją w 2016 roku)

Stół gry (przed reperacją w 2016 roku)

Stół gry (przed reperacją w 2016 roku)






Opis na medal

Powyższy artykuł został uznany przez Redakcję jako wzorcowy. Jest to szczególne wyróżnienie dla profesjonalnych opisów instrumentów: opartych o bogatą bibliografię oraz wizję lokalną, posiadających wyczerpujący i ciekawy opis, udokumentowanych zdjęciami w wysokiej rozdzielczości oraz powstałych z dbałością o szczegóły. Opis posiadający to wyróżnienie jest wzorem dla wszystkich innych i powinien być przez nie naśladowany. Potwierdza również wiedzę i umiejętności autora w zakresie analizy budowy instrumentu.




Źródło

B. Skop, Kwidzyńska katedra organów pięknych dźwiękiem upiększana – część I, [w:] „Schody kawowe”, 2017, nr 3(72), s. 4–8
B. Skop, Kwidzyńska katedra organów pięknych dźwiękiem upiększana – część II, [w:] „Schody kawowe” 2017, nr 4(72), s. 4–9
T. Mann, Aus meiner Reisemappe – Marienwerder, [w:] „Urania: Musik-Zeitschrift für Orgelbau, Orgel- und Harmoniumspiel” 1866, Tom 23, 1866, s. 20–22
Zbiory archiwalne dr. Justyny Liguz
Wizja lokalna

Zdjęcie prospektu z drona: Mirosław Gawroński (za pośrednictwem Justyny Liguz), pozostałe: Aleksander Łubiński, Bartosz Skop

Autor
Bartosz Skop


Ostatnia modyfikacja: 2024-03-26 15:45:24

Kościół Świętej Trójcy (Kwidzyn) - 15 głosów